Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.1995, Blaðsíða 4

JÓNAS
HALLGRÍMSSON
Svo rís um
aldirárið
hvurt um sig
Svo rís um aldir árið hvurt um sig,
eilífðar lítið blóm i skini hreinu.
Mér er það svo sem ekki neitt í neinu,
því tíminn vill ei tengja sig við mig.
Eitt á eg samt, og annast vil eg þig,
hugur mín sjálfs í hjarta þoii vörðu,
er himin sér, og unir lágri jörðu,
og þykir ekki þokan voðaiig.
Ég man þeir segja: hart á móti hörðu,
en heldur vil eg kenna tii og lifa,
og þótt að nokkurt andstreymi ég bíði,
en liggja eins og leggur upp í vörðu,
sem lestastrákar taka þar og skrifa
og fylla, svo hann finnur ei - af níði.
Saknaðar-
Ijóð
- brot -
í.
Þá var eg ungur
er unnir luku
föðuraugum
fyrir mér saman;
man eg þó missi
minn í heimi
fyrstan og sárstan
er mér faðir hvarf.
2.
Man eg afl andans
í yfirbragði
og ástina björtu
er úr augum skein.
Var hún mér æ
sem á vorum ali
grös in grænu
guðfögur sól.
3.
Man eg og minnar
móður tár
er hún aldrei sá
aftur heim snúa
leiðtoga ljúfan,
Ijós á jörðu
sitt og sinna -
það var sorgin þyngst.
12.
Brann þér í brjósti,
bjó þér í anda
ást á ættjörðu,
ást á sannleika.
Svo varstu búinn
til bardaga
áþján við
og illa lygi.
13.
Nú ertu lagður
lágt í moldu
og hið brennheita
brjóstið kalt.
Vonarstjarna
vandamanna
hvarf í dauðadjúp -
en drottinn ræður.
J ónas Hallgrímsson
-Eftirmæli-
kvæði, og er sumt af því enn þá óglatað.
1829 var hann útskrifaður úr skóla, og var
skrifari hjá Ulstrup, fóeta í Reykjavík, þang-
að til 1832. Nú þó líkur væru til, að Jónas
hefði heldur ryðgað í skólalærdómi þessi árin,
og hann væri hins vegar ekki mjög byrgur
af peningum, ijeðst hann í að sigla sumarið
1832, leysti af hendi examen artium sama
haust með góðum vitnisburði (Iaudabilis), og
sömuleiðis examen philologicum et philosop-
hicum árið eptir. Þá byijaði hann að stunda
lögvísi, og er óhætt að segja, að hvorki sú
vísindagrein, eða nokkur önnur, var honum
ógeðfelld; en þó var hann hneigðari fyrir
annað, og var það ríkara, svo hann dróst
algjörlega frá lögvísinni; las hann þá einkan-
lega skáldskaparrit, og stundaði meðfram
náttúrufræði, sjer í lagi náttúrusögu: ljek
honum mest hugur á, að kynna sjer eðli og
ásigkomulag ættjarðar sinar, og gat hann
fengið af rentukammerinu nokkurn styrk til
að ferðast um ísland 1837, fór um vorið
heim til Vestmannaeyja með Gísla kaup-
manni Símonarsyni, og kom aptur um haust-
ið. Aðra ferð fór hann heim 1839 og var
heima þangað til 1842, var i Reykjavík á
veturna, en ferðaðist á sumrin, og komst
nærri því yfir allt landið; hafði honum nú
farið svo fram í kunnugleika til landsins, að
varla mun neinn maður, síðan Eggert Ólafs-
son var á dögum, hafa haft eins jafna og
margháttaða þekkingu á íslandi. En á þess-
um árum breyttist heilsufar hans svo til hins
lakara, að hann beið þess aldrei bætur, og
hefur það sjálfsagt, að miklu leyti, dregið
hann til dauða. Hann kom aptur til Kaup-
mannahafnar 1842, eptir undirlagi hins ís-
lenzka bókmenntafjelags, til að semja einn
part af íslands lýsingu, sem hann hafði fyr
meir, áður enn hann fór heim í seinna skipt-
ið, stungið upp á, að fjelagið reyndi að koma
á stofn. Ur þessari ferð hafði hann með sjer
marga náttúrugripi, sjer í lagi steina og jarð-
tegundir, í náttúrugripasöfn konungs og há-
skólans. Sumt af því mun að vísu hafa verið
ókunnugt áður; að minnsta kosti höfum vjer
heyrt getið um nýja kristallstegund, sem
Jónas hafði fyrstur fundið, og kom með frá
íslandi, og skírður hefur verið Christianit af
nafni konungs vors. Þenna vetur var Jónas
í Kaupmannahöfn, og varði miklu af þeim
tíma til að kynna sjer betur það sem hann
hafði með sjer að heiman, og svo til að koma
því fyrir. Um vorið fór hann til Sore (sem
hann hjelt, að hefði heitið Saurar í fornöld),
og var þar hjer um bil ár, hjá Steenstrup,
sem þá var þar Lector, en nú er Professor
við háskólann í Kaupmannahöfn. Vorið 1844
kom Jónas aptur til Kaupmannahafnar, og
var hjer upp frá því að fást við Islands lýs-
ingu, þá sem fyr var um getið, en orti jafn-
framt meira að tiltölu, enn nokkurn tíma
áður; en það átti ekki að haldast lengi; 15.
maí seint um kveldið, þegar hann gekk upp
stigann hjá sjer'), skruppu honum fætur, og
gekk sá hinn hægri í sundur fyrir ofan ökla;
komst hann þó á fætur og inn til sín, lagðist
niður í fötunum og beið svo morguns. Þegar
inn var komið til hans um morguninn, og
hann var spurður, því hann hefði ekki kallað
á neinn sjer til hjálpar, sagði hann, að sjer
hefði þótt óþarfi að gjöra neinum ónæði um
nóttina, af því hann vissi, hvort sem væri,
að hann gæti ekki lifað. Því næst ljet hann
flytja sig í Friðriksspítala, en ritaði fyrst til
etazráðs Finns Magnúss-sonar, til að fá hann
til ábyrgðarmanns um borgun til spítalans.
Þegar Jónas var kominn þangað og lagður
í sæng, var fóturinn skoðaður, og stóðu út
úr beinin; en á meðan því var komið í lag,
og bundið um, lá hann grafkyr, og var að
lesa í bók, en brá sjer alls ekki. Þar lá hann
fjóra daga, vel málhress og Iífvænlegur yfir-
litum; en fjórða daginn að kvöldi, þegar yfir-
læknirinn gekk um stofurnar, sagði hann við
aðstoðarmenn sína, þegar hann var genginn
frá rúmi Jónasar: „tækin verða að bíta í
fyrra-málið, við þurfum að taka af lim“;
hafði læknirinn sjeð, að drep var komið í
fótinn, en hins varði hann ekki, að það mundi
dreifast eins fljótt um allan líkamann, og
raun varð á. Jónas bað, að lj5s væri látið
loga hjá sjer um nóttina; síðan vakti hann
alla þá nótt, og var að lesa skemmtunar-
sögu, sem heitir Jacob Ærlig, eptir enskan
mann, Marryat að nafni, þangað til að aflíð-
andi miðjum morgni; þá bað hann um te, og
drakk það, fjekk síðan sinardrátt ijett á ept-
ir, og var þegar liðinn; það var hjer um bil
jöfnu báðu miðsmorguns og dagmála, hálfri
stundu áður, enn taka átti af honum fótinn.
Hann var grafinn í hjástoðar-kirkjugarði, sem
kallaður er, í þeim hluta hans, er liggur til
HIN alkunna koparstunga af Jónasi Hallgrímssyni í prófíl; sú mynd sem í
hugum flestra íslendinga er hin sanna mynd af skáldinu, hér á kápu bókar
Vilhjálms Þ. Gíslasonar um Jónas.
ó oss komi ekki til hugar, að bjóða mönnum
hjer neitt, sem kalla megi æfísögu Jónasar
heitins, getum vjer þó ekki leitt fram hjá oss,
að minnast í fám orðum á þau atriði æfi hans,
sem vant er að tilgreina í sjerhverri æfiminn-
Eftirmæli Konráðs um
Jónas birtist í Fjölni
1846. Þar gefur Konráð
greinargóða lýsingu á
vini sínum og samherja
og segir meðal annars
svo:„verður því ekki lýst,
hversu mikið Qör og hýra
var í augum hans, þegar
hann var í góðu skapi,
einkum ef hann ræddi
um eitthvað, sem honum
þótti unaðssamt að tala
Eftir KONRÁÐ
GÍSLASON
ingu. Líka ætti vel við að sýna, hvaða hlut
hann hefur átt í riti þessu, allt í frá upp-
hafi, en þá yrði jafnframt að segja alla æfi-
sögu Fjölnis, og látum vjer það hjá líða að
sinni.
Eptir skólavitnisburði (testimonio) Jónas-
ar, er hann borinn og barnfæddur á Hrauni
í Oxnadal í Vaðlaþingi, 16. dag nóvember-
mánaðar 1807. Faðir hans var Hallgrímur
Þorsteinsson, kapiián sjera Jóns Þorláksson-
ar. Sjera Hallgrímur drukknaði, meðan Jónas
var í bernsku, og getur Jónas þess, þar sem
hann segir:
Þá var eg ungur,
er unnir luku
fóður augum
fyrir mjer saman.
Móðir Jónasar var Rannveig, sem enn er
á lífi, dóttir Jónasar bónda á Hvassa-felli,
skálds, þess er Jónas var heitinn eptir. Hún
kom syni sínum í heimaskóla hjá sjera Ein-
ari Thorlacius, sem þá var í Goðdölum og
nú er í Saurbæ, og þar var Jónas tvo vetur,
þangað til hann fjekk hálfa ölmusu og komst
í Bessastaða-skóla 1823. Árið eptir var hon-
um veitt öll ölmusa, og má fullyrða, að fáir
hafi verið þess verðari, bæði fyrir siðprýðis
sakir og náms. Að sönnu er þess við getið í
skólavitnisburðinum, að hann hafi heldur
verið hyskinn, fyrstu árin sín í skóla; en
þeir, sem þá voru honum samtíða, munu flest-
ir verða við að kannast, að hyskni hans hafí
verið eins affaragóð, og ástundun þeirra,
bæði að því leyti, sem honum veitti ljettara
námið, og líka hins vegna, að hann hafði
alla jafna eitthvað fallegt fyrir stafni, sem
átti við eðli hans, og að minnsta kosti seinni
árin sín í skóla kynnti hann sjer margt ann-
að, enn skólalærdóm. Það má t.a.m. fullyrða,
að hann hafi nærri -því kunnað utanbókar
kvæði hins forna skálds Ossíans, snúin á
dönsku af sjera Steini Blicher. Um þetta leyti
samdi hann líka smá-ritgjörðir og orti smá-
4