Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.1996, Qupperneq 4

BAÐSTOFULÍF á Vatnsenda. Natan hefur fylgt þeim hjónum Rósu og Ólafi frá Lækjamóti og Súsanna litla, fædd 1826, var skráð Natansdóttir. Þau Rósa og
Natan voru tvær eldsálir sem unnust taumlaust og ijáðu hvort öðru ást sína í Ijóðum. Ólafur eiginmaður Rósu var aftur á móti utanveltu í þessum félagsskap.
Mynd: Sigurður Valur Sigurðsson.
Angurs stranga
^ leiðerlöng
Asíðastliðinni Þorláksmessu voru liðin 200 ár frá
fæðingu Rósu Guðmundsdóttur, sem flestir
fulltíða íslendingar þekkja mæta vel sem
Skáld-Rósu eða Vatnsenda-Rósu. Margir
kunna fleygar og sígildar vísur þessarar glæsi-
Skáld-Rósa - oft nefnd
Vatnsenda-Rósa - varð
þjóðsagnapersóna í
lifanda lífl. Hún er með
beztu skáldkonum fyrri
alda og þessi gáfaða
mæðumanneskja gat gætt
vísur sínar slíkum töfrum
að þær lifa enn góðu lífi.
GÍSLI SIGURÐSSON
tók saman
legu og gáfuðu konu, sem varð þjóðfræg
fyrir þær og ástamál sín og virtist sjaldan
geta orðið samferða hamingjunni.
A litiu svæði norður í Eyjafirði varð á
skömmum tíma ótrúleg uppspretta skálda.
Undanfari þeirra er Jón Þorláksson á Bæg-
isá. Rósa fæðist í næsta nágrenni að Arn-
gerðarstöðum í Hörgárdal 1795 og er orðin
24 ára þegar skáldið á Bægisá fellur frá.
Fáeinum mánuðum á eftir Rósu, fæðist
Hjálmar Jónsson, löngum kenndur við Bólu,
á Hallandi handan fjarðarins og liðlega 11
árum yngri en Rósa er svo drengur sem
fæddist á Hrauni í Öxnadal og þjóðin þekk-
ir sem „listaskáldið góða“.
Á 200 ára afmæli Skáld-Rósu hefur kast-
ljósinu enn einu sinni verið beint að atburð-
um norður í Húnaþingi, sem stóðu henni
nærri og höfðu mikil áhrif á næmt geð
hennar. Ástin hennar eina á tímabili, Natan
Ketilsson, var myrtur eftir að hann hafði
loksins yfirgefið Rósu. Frá þeim atburðum
segir í kvikmyndinni Agnesi, sem frumsýnd
var í lok síðasta árs og má segja að þeir
hafí staðið þjóðinni ljóslifandi í minni þótt
liðin séu 167 ár. Rósa var ekki með neinum
hætti aðili að þessu harmsögulega máli, en
allir vissu um missi hennar, ekki sízt vegna
þess sem hún orti.
ÖRLAGARÍK VlST
Svo farið sé fljótt yfir uppvaxtarsögu Rósu,
þá fluttist hún 7 ára gömul með foreldrum
og systkinum að Fornhaga í Hörgárdal, um
5 km frá amtmannssetrinu Möðruvölium.
Búskapurinn hjá Guðmundi í Fornhaga gekk
bærilega að þeirrar tíðar hætti; ekki var
kallað að þar væri fátækt, en vitaskuld allt
af skornum skammti. Andlegt fóður var
ekki á marga fiska; fáeinar guðsorðabækur
og handskrifaðar sögur sem stundum gengu
milli bæja. Það telst hinsvegar sérstætt, að
í Fornhaga var til uppskrifað handrit af
Hávamálum.
Að líkindum fór Rósa ung að kasta fram
stökum, en níðvísur að hætti hins unga
Hjálmars Jónssonar, sem kom sér í vand-
ræði í næsta nágrenni, lét hún alveg eiga
sig. Rósa hefur átt betri daga á sínu æsku-
heimili en Hjálmar, sem flæktist bæ frá bæ.
Engar heimildir eru fyrir því að þau hafi
hitzt eða þekkst. Þann skugga ber þó á
unglingsár Rósu, að 12 ára missti hún
móður sfna og tók eldri systir hennar þá
við bústýrustörfum.
Það varð fljótlega ljóst þegar Rósa fór
að vaxa upp - og hefur bezt sést við kirkju
á Möðruvöllum- að heimasætan í Fornhaga
bar af öðrum ungum stúlkum. Til er svo-
felldur vitnisburður frá fólki sem var henni
samtíða og þekkti hana vel:
„Hún var einkar fríð sýnum, svipurinn
fyrirmannlegur og þó góðlegur, vel máli
farin, gáfurnar skarpar og fjölhæfar, skáld-
mælt var hún svo vel að hún ortijafn hratt
og hún talaði og þótti þó kveða (þ.e. yrkja)
betur en flestir hagyrðingar um þær mund-
ir. Því var hún kölluð Skáld-Rósa. Lundin
var létt og glaðvær; var henni einkar vel
lagið að gleðja hvern se'm hryggur var.
Færði hún og jafnan hvert mál til betri
vegar. Var hún elskuð og virtjif öllum er
við hana kynntust, og kölluð höfðingskonu-
efni. “
Það hefur verið viðburður sem jafna
mátti til skólagöngu þegar þessi efnilega
stúlka var vistráðin á amtmannssetrið á
Möðruvöllum. Um þá vist og kynni Rósu
við hinn unga skrifara amtmannsins, Pál
Þórðarson frá Melstað, hefur margt og sumt
misvísandi verið skrifað. Með þeim tókust
kynni sem urðu Rósu tilefni til einhverra
eldheitustu ástarljóða sem ort hafa verið á
íslenzku. Þar á meðal:
Augað mitt og augað þitt,
og þá fögru steina
mitt er þitt, og þitt er mitt,
þú veizt, hvað eg meina.
Rósa hélt sig við ferskeytluformið; hefur
líklega ekki álitið að hún væri skáld og
ekki einu sinni haldið því saman sem hún
orti, eða skrifað það upp, nema þá ljóðabréf-
ið til Natans, sem síðar verður á minnst.
En vísurnar hennar urðu fleygar jafnframt
því að hún var milli tannanna á fólki. Og
fyrir hvað? Fyrir það til dæmis að hún,
bóndadóttirin innan úr Hörgárdal, væri að
stofna til náins kunningsskapar við yfirstétt-
ardrenginn á Möðruvöllum, sem allir vissu
að átti að ganga að eiga amtmannsdóttur-
ina, Önnu Sigríði.
Amtmannsdóttirin hafði að vísu látið