Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.1996, Page 6

Um tíma var Rósa í slagtogi með Lækja-
móts-Jóni, sem svo var nefndur. Hann átti
til efnafólks að telja og þótti lifa hátt á
meðan föðurarfur hans var að étast upp;
var talinn drykkfelldur og fjöllyndur orðhák-
ur. Við húsvitjanir er Rósa sögð Jóni áhang-
andi. Þau hokra á ýmsum jörðum, Lækja-
móti, Jörva og eru meira að segja í vist hjá
Ólafi bónda á Vatnsenda, sem þá var ennþá
löglegur eiginmaður Rósu. í kirkjubók fær
Rósa lakari einkunn en áður, er talin laus-
lynd. Jón er talinn sæmilega bóklæs, en
„flosalegur", hvað sem það merkir. Líklega
unni Rósa Jóni aldrei og samband þeirra
rann út í sandinn. Jón varð úti á þorranum
1846 og fundust bein hans ekki fyrr en
löngu síðar.
NýrEiginmaður-
ÓLAFSVÍK OG
Hafnarfjörður
Ólafur bóndi á Vatnsenda kvæntist aftur
ungri stúlku þegar búið var að ganga form-
lega frá skilnaði haris við Rósu. Síðast hef-
ur hún að líkindum komið á þetta gamla
heimili sitt þegar hún líknaði konu Ólafs
við barnsburð. En það segir sína sögu um
töfrandi persónuleika Rósu, að næst fellur
fyrir henni maður sem var nærri 20 árum
yngri, Gísli Gíslason, prestsonur frá Vestur-
hópshólum, stórættaður, gáfaður efnismað-
ur, dóttursonur Vigfúsar Þórarinssonar
sýslumanns á Hlíðarenda. Gísli hefði eftir
venju átt að ganga menntaveginn og verða
sýslumaður eða prestur, en kaus þess í stað
að gerast fyrirvinna Rósu. Þau hefja búhok-
ur í Gottorp; eru þar 1836 en tveimur árum
síðar eru þau flutt með sitt fátæklega haf-
urtask allar götur vestur undir Jökul; nánar
tiltekið til Ólafsvíkur. Með í för er Rósant
Berthold.
Rósa er liðlega fertug og enn er hún sem
fyrr „glæsileg ásýndum, glaðbeitt og fjör-
mikil og fljót til ásta“, segir Guðrún P.
Helgadóttir. Gísli unni henni mjög; um hug
hennar er minna vitað; engar vísur vitna
þar um. Til eru aðeins klúrar vísur sem
sagt er að þau Rósa og Gísli hafi kveðið
hvort til annars, en fremur er ólíklegt að
Rósa eigi nokkuð í þeim; hún var ekki gef-
in fyrir kiám. Í nóvember 1840 eru þau
pússuð saman og heimili þeirra er í Markús-
arbúð; Rósa er þá 44 ára.
í margmenninu á mölinni í Ólafsvík fer
minni sögum af Rósu en áður. Gísli stund-
aði sjóinn á vetrum en kaupavinnu á sumr-
in; Rósa gat sér eins og áður gott orð sem
yfirsetukona. Vaxandi drykkjuskapur Gísla
varð til þess að hallaði undan fæti hjá þeim
og er sagt að Gísla hafi ekki verið hollur
félagsskapurinn við Sigurð Breiðfjörð skáld,
sem var nágranni þeirra.
Á Ólafsvíkurárunum tókst Rósa á hendur
langt ferðalag austur í Biskupstungur. Sig-
ríður dóttir hennar hafði gifst Þórði Jörunds-
syni bónda á Laug. Til er vel þekkt teikning
af Sigríði með skotthúfu og í sparifötunum
eftir enskan teiknara úr íslandsleiðangri
Mayers. Hún þótti glæsileg stúlka, lík móð-
ur sinni og hneigðari til bóklestrar en Þórði
bónda hennar þótti við hæfi.
Rósa þóttist sjá af vísu sem Sigríður sendi
henni að hún væri óhamingjusöm. Þá hafði
Rósa engar vöflur á; hefur fengið lánaða
hesta hjá einhverjum góðum manni og farið
með tvo til reiðar og verið marga daga á
leiðinni. En Sigríði hafði hún heim með sér.
Þegar vinur þeirra hjóna, Magnús Ás-
geirsson verzlunarstjóri í Ólafsvík, flutti til
Hafnarfjarðar, fluttu þau Gísli og Rósa með
honum og hugðust geta búið og starfað í
skjóli hans syðra. En Magnús féll frá innan
skamms. Þau settu sig niður í Hraununum,
sunnan við Straumsvík, og síðan fluttu þau
í þurrabúðina Óseyri við Hafnarfjörð. Þar
var síðasta lögheimili Rósu. Á Óseyri hefur
án efa verið þröngt í búi; dæturnar Pálína
og Sigríður skildar við eiginmenn sína og
bjuggu þar í skjóli Rósu. Eftir Guðlaugu,
konu Þórðar bónda á Óseyri, var haft, „að
eigi hafi hún kynnst konu, er henni þótti
meira til koma en Rósu fyrir flestra hluta
sakir. “
Lífsbjörgin var ekki auðsótt og lítið um
vinnu fýrir þurrabúðarfólk í Firðinum. Rósa
og Gísli réðu sig í kaupavinnu norður í
Húnavatnssýslu sumarið 1855, þó ekki á
sama bæinn. Síðast á því ári hefði Rósa
orðið sextug; nú var tekið að halla undan
fæti. Það var lúin kona sem lagði af stað
heimleiðis um haustið, fótgangandi. Af-
raksturinn eftir sumarið hefur ugglaust
ekki orðið til að auka henni bjartsýni. En
þama var klippt á þráðinn; út úr Húnavatns-
sýslunni þar sem hún hafði elskað og þjáðst
hvað mest, átti hún ekki að komast lifandi.
Hún baðst gistingar á Stóra-Núpi í Mið-
firði, en veiktist um nóttina. Þar lézt þessi
eftirminnilega skáldkona og í kirkjugarðin-
um þar er hún jarðsett.
„EFTIRSÓTTASTA" málverk bandarísku þjóðarinnar lítur þannig út samkvæmt skoðanakönnun. Blái liturinn þykir
fallegastur og George Wasbington (fyrsti forseti Bandaríkjanna) má gjarnan vera einhversstaðar á rölti eins og hann
er þarna. Fólk má hinsvegar ekki vera of fyrirferðarmikið í myndinni.
Málað eftir tölum:
Leitm að
list fólksins
Ofugt við flesta koílega sína standa Komar og
Melamid gallharðir á því að listin eigi að ná
til fjöldans og virkja hann til þátttöku. Al-
menningur veit lítil sem engin deili á helstu
fulltrúum nútímalistar (með vissum frávikum
Skoðanakönnun
Hagvangs er birt á bls. 8
og leiðir margt merkilegt
í ljós, m.a. að hinn
almenni smekkur hefur
ekki breyzt síðan á fyrstu
áratugum.
Myndirnar
„Eftirsóttasta“ og „síst
eftirsótta“ málverk
þjóðarinnar, verða birtar
í Lesbók 17. febrúar.
Eftir HANNES
SIGURÐSSON
þó): 85 prósent íslensku þjóðarinnar þekkir
ekki Jackson Pollock, samkvæmt skoðana-
könnun Hagvangs, og 72 prósent aðspurðra
höfðu aldrei heyrt á Þórarinn B. Þorláksson
minnst, einn helsta brautryðjanda okkar. Aft-
ur á móti vissu 98 prósent hver Erró er — 2
prósent fleiri en þekkja Kjarval!
Niðurstaðan, sem í sjálfu sér kemur ekki
á óvart, er sú að almenningur kærir sig yfir-
leitt kollóttan um myndlist. Og það áhuga-
leysi virðist fara vaxandi eftir því sem hún
verður „nútímalegri". Samtímalistin kemur
með öðrum orðum nánast ekki öðrum við en
þeim sem tengjast henni beint eða óbeint
með einhverjum hætti. Og skipti hún almenn-
ing hérumbil engu máli getur hún tæplega
verið mikilvæg fyrir þjóðarbúskapinn á líð-
andi stund.
Sem yfirlýstir marxistar (að vísu vel efnum
búnir) líta Komar og Melamid á það sem
heilaga skyldu að koma til móts við listrænar
kröfur fólksins. Til að þjóna sínum raunveru-
lega yfirboðara, smekk fjöldans, fengu þeir
því nafnkennt bandarískt vettvangskönnunar-
fyrirtæki, Marttila & Kiley, til að gera ítar-
lega úttekt á viðhorfi almennings til myndlist-
ar, og í framhaldi af því máluðu þeir tvö
málverk: Eftirsóttasta og Síst eftirsótta mál-
verk bandarísku þjóðarinnar. Afraksturinn
sýndu þeir svo í Álternative-safninu í New
York 1994 ásamt átta h'nuritum (eins konar
stafrænu afbrigði af ameríska Color Field-
málverkinu), einu kökuriti og einu stöplariti
í líki naumhyggjuskúlptúra sem drógu fram
ýmsar tölfræðilegar breytur eins og menntun
á móti uppáhaldslit, tekjur á móti viðfangs-
efni o.s.frv.
Eftirsóttasta málverk bandarísku þjóðar-
innar, meðalstór stofumynd í anda Hudson
River-skólans af Georg Washington, þremur
sumarklæddum orlofsþegum og tveimur dá-
dýrum við lognstillt stöðuvatn, á að innihalda
alla þá sjónrænu þætti er falla innlendum að
jafnaði mest í geð. Síst eftirsótta málverk
bandarísku þjóðarinnar sýnir hins vegar
hrjúfa, skræpótta þríhyrninga í ruglingslegri
skipan.
Stuttu síðar létu Komar og Melamid fram-
kvæma svipaða könnun í Rússlandi. Útkoman
er sláandi keimlík, nema í stað hins galvaska
Georg Washingtons í sínum 18. aldar skrúða,
hittum við fyrir Krist þar sem hann situr í
þungum þönkum undir voldugu grenitré.
Raunsæisleg túlkun og heiðrík náttúru-
stemmning einkennir bæði eftirlætismálverk
þjóðanna, og í báðum tilvikum ræður blái lita-
skalinn ríkjum. Eini munurinn á síst eftir-
sóttu málverkunum virðist á hinn bóginn vera
stærðin, það bandaríska er minna.
En Komar og Melamid létu ekki þar við
sitja. Svipaðar skoðanakannanir hafa þegar
verið gerðar i einum 12 þjóðlöndum (Þýska-
landi, Finnlandi, Danmörku, Frakklandi,
Tyrklandi, Svíþjóð, Keníu, Skotlandi og Úkra-
ínu) en ísland var með þeim fyrstu í röðinni
þótt árangurinn sé fyrst að birtast núna. Og
innan tíðar verður leikurinn endurtekinn á
Indlandi og í Kína sem hingað til hefur slopp-
ið við skoðanakannanir. Þannig ætla þeir að
halda áfram koll af kolli næstu tvö árin uns
þeir telja sig hafa nægilegar upplýsingar til
að mála — þú átt kollgátuna
— Eftirsóttasta málverk í heimi.
„VILTU SJÁ LITINA
BLANDAST?“
Hagvangskönnunin, sem löguð var að hér-
lendum kringustæðum, náði til eitt þúsund
íslendinga um allt land á aldrinum 18 til 67
ára og stóð hún yfir í samtals 238 klukku-
stundir. Viðmælendur voru beðnir um að
svara 49 valspurningum sem snerust meðal
annars um vörukaup, tekjur, menntun, póli-
tískar skoðanir, listaverkaeign, þekkingu á
listamönnum og hversu oft fólk heimsæki
listasöfn. Flestar spurninganna beindust þó
að fagurfræðilegum atriðum á borð við stíl,
lit, pensiláferð, formgerð, viðfangsefni og
stærð. Dæmi: „Hvort finnst þér meira gaman
af þungum og kröftugum formum eða léttum
og leikandi?" „Viltu sjá litina blandast eða
viltu að ólíkum litum sé haldið sem mest
aðgreindum?"
Útkoman er álíka kostuleg og sjálf könnun-
in. Blár (með 31% fylgi) er vinsælasti liturinn
í málverki, því næst grænn (20%) og svo
rauður (14%). Myndir af útivettvangi (80%)
eiga mun meira fylgi að fagna en lýsingar á
innivettvangi (4%). Meira en helmingur svar-
enda (53%) kýs raunsæisleg málverk sem líkj-
ast ljósmynd fremur en algjörlega óhlutbund-
inn tjáningarstíl (20%), og 59 af hundraði
finnst ákjósanlegt að raunveruleikinn sé ýkt-
ur. Langflestir álíta að myndlist þurfi ekki
endilega að miðla einhveijum boðskap (69%),