Lesbók Morgunblaðsins - 02.03.1996, Blaðsíða 10
Aldarminning Björns E. Árnasonar
Brautryðjandi
í endurskoðun
Sögnin að endurskoða merkir að fara í gegnum
ákveðin gögn og rannsaka með samanburði við
heimildir og að rannsaka þau á ný. Skilgreining
þessi gæti átt við sagnfræði einkum þó þá grein
hennar sem fjallar um heimildafræði. Svo er þó
Björn E. Árnason
Allt fram á sjöunda
áratuginn voru íslenskir
endurskoðendur skólaðir
hjá Birni og margir þeirra
störfuðu raunar hjá
honum um lengri eða
skemmri tíma.
Eftir JÓN ÓLAF ÍSBERG
ekki þótt margt sé líkt með skyldum. Starfs-
heitið endurskoðandi hefur nær einvörðungu
verið notað um endurskoðun á reikningshaldi
fyrirtækja, félaga og stofnana. Það hefur þó
mun víðtækari merkingu og endurskoðun
getur náð til ólíkra þátta og fjallar ekki ein-
vörðungu um fortíðina. Á síðari árum hefur
stjómsýsluendurskoðun verið töluvert í sviðs-
ijósinu en hún er angi af hefðbundinni endur-
skoðun. Stjómsýsluendurskoðun af svipuðu
tagi og Ríkisendurskoðun gerir er sífellt að
aukast og er nú orðið talin nauðsynleg í lýð-
ræðisþjóðfélagi.
Fyrstu lög á íslandi sem tengjast endur-
skoðun er að finna í tilskipun um sveitar-
stjómir frá árinu 1872. Þar voru gefin fyrir-
mæli um reikningshald og reikningsskil
hreppsnefnda og jafnframt að hreppsnefndin
öll eða maður á hennar vegum skuli end-
urskoða reikninga sveitarfélagsins. Svipað
ákvæði gilti einnig um kaupstaði og þegar
Alþingi fékk framkvæmda- og löggjafarvald
með stjómarskránni árið 1874 var þar að
finna ákvæði um að hvor þingdeild kysi yfir-
skoðunarmann reikninga.
Árið 1878 var ráðinn sérstakur aðstoðar-
maður á skrifstofu landfógeta, Indriði Einars-
son skáld og rithöfundur, og eitt helsta verk
hans var að endurskoða reikninga landsins.
Indriði sem varð fyrstur íslendinga til að ljúka
prófi í hagfræði árið 1877 segir svo frá í
endurminningum sínum um tilurð þess að
hann var ráðinn til starfans:
„Þetta liðuga ár sem ég vann hjá landfóg-
eta (Áma Thorsteinssyni) kom til tals að
stofna sérstaka skrifstofu fýrir endurskoðun
allra hinna sérstöku reikninga. Landfógeti
vildi losna við þá byrði og í rauninni var ekki
unnt að endurskoða jarðabókarsjóðsreikning
landfógeta fyrir aðra en þann sem hafði alla
aðra reikninga til samanburðar við hann. -
Indriði gegndi starfi sínu til ársins 1918
og þótt verulegar breytingar yrðu á stjómar-
háttum og stöðuheiti hans þá var starfi hans
að mestu óbreyttur. Indriði var ætíð kallaður
revisor upp á dönsku og orðið endurskoðandi
mun ekki hafa fest í sessi fyrr en ámnum
milli 1920 og 1930. Með innreið þingræðis
árið 1904 og síðan fullveldis árið 1918 verða
verulegar breytingar á íslensku stjómkerfi.
Ábyrgt og ömggt reikningshald er einn af
homsteinum lýðræðislegra stjómarhátta. Al-
menningur verður að geta treyst því að emb-
ættismenn og alþingismenn misnoti ekki opin-
bert fé. Alþingismenn verða einnig að geta
fylgst með því að stjómvöld noti fjármuni
landsins á þann hátt sem fjárveitingavaldið
segir til um.
Grundvallaratriði
í BÓKHALDI
Venjulega er talið að miðöldum ljúki með
landafundunum í lok 15. aldar en fleiri atburð-
ir em þess valdandi að þá er talað um þátta-
skil. Einn þeirra er útkoma bókarinnar Summa
de Arithmetica, Geometria, Proportioni et
Proportionalita eftir ítalska munkinn Luca
Pacioii. Hann setti fram gmndvallaratriði í
tvíhliða bókhaldi með því að skýra afstöðu
rekstrarreiknings og efnahagsreiknings. Paci-
oli gerði grein fyrir hvers vegna jöfnuður er
óhjákvæmilega á milli fjármuna og fjármagns,
þ.e. eignir = skuldir + eigið fé, en þetta er
bókhaldsjafnan sem er gmnnur tvíhliða bók-
halds.
Þróunin erlendis lét íslendinga lítt snortna
um aldir og þeir notuðust m.a. við mælieining-
ar sem tilheyrðu miðöldum. Þrátt fyrir það
vom öll grandvallaratriði viðskipta og verð-
mætamats efnahagslegrar framþróunar til
staðar. Á 19. öld verða vemlega breytingar á
íslensku samfélagi og viðskiptaháttum. Versl-
unarhættir breyttust þó ekki meira en svo að
tilskipun konungs um skráningu bókhalds frá
árinu 1787 dugði þokkalega til þess að menn
höfðu yfirsýn yfir reksturinn. Árið 1911 vom
sett lög um‘verslunarbækur en ekki var þar
tekið fram hvemig ætti að skrá viðskiptin,
t.d. var rekstrarreiknings ekki krafist. Það er
ekki fyrr en árið 1938 að sett em lög um
bókhald þar sem settar em skýrar reglur um
þessi mál en þau byggðust í meginatriðum á
þeim aðferðum sem þá giltu á hinum almenna
markaði. En hvað vom menn að endurskoða
og hvemig var reikningshaldi hagað hér á
landi í upphafi aldarinnar? Endurskoðunin var
nákvæmlega eins og sögnin að endurskoða er
skilgreind í orðabók, þ.e. að fara í gegnum
ákveðin gögn og rannsaka með samanburði
við heimildir og að rannsaka þau á ný. Reikn-
ingshald var hins vegar með ýmsu móti og
það gerði endurskoðendum erfítt fýrir. Láms
J. Rist var spítalahaldari á Akureyri um 1920
en hann hafði sótt námskeið í bókfærslu á
vegum samvinnumanna.
Bókhald fyrirtækja var flókið, eins og Lár-
us lýsir því, og fært í ýmsar bækur og sjúrna-
la en síðan var öllu talnaflóðinu safnað sam-
an í eina höfuðbók. Vegna þessa höfðu stjórn-
endur ekki næga yfírsýn yfir reksturinn. Sag-
an segir að upphaf endurskoðunar í fyrirtækj-
um hér á landi sé _þannig tilkomið að Ólafur
Johnson forstjóri 0. Johnson & Kaaber hafi
verið að bera þessi vandræði upp við danskan
kunningja sinn skömmu fyrir 1920. Sá hafi
bent honum á nauðsyn þess að ráða til sín
endurskoðanda en í Danmörku var þá búið
að setja lög um löggilta endurskoðendur.
Kveikjan að lagasetningunni í Danmörku var
stófelldur fjárdráttur Albertis dómsmálaráð-
herra og fyrrum íslandsráðherra.
Fyrsta Endurskoðunar-
SKRIFSTOFAN
Árið 1919 kom til Ó. Johnson & Kaaber
lærður danskur endurskoðandi, Jakobsen að
nafni, á vegum Centralanstalten for Revision
og Drifts Organisation. Þegar Jakobsen hvarf
heim kom Niels Manscher í hans stað og
fyrirtækið stofnaði hér útibú. Árið 1924
keypti hann ásamt Birni E. Ámasyni lögfræð-
ingi útibúið og stofnuðu þeir fyrstu endur-
skoðunarskrifstofuna hér á landi, N. Mancher
& Co. Nú em liðin 100 ár frá fæðingu Björns
E. Árnasonar en hann hafði öðmm fremur
meiri áhrif á endurskoðun á almennum mark-
aði og menntun löggiltra endurskoðenda hér
á landi.
Mancher og Bjöm ráku skrifstofuna saman
til ársins 1930 þegar Bjöm stofnaði sína eigin
stofu sem enn er starfandi, Endurskoðunar-
skrifstofu Bjöms E. Ámasonar. Af Mancher
er það að segja að hann seldi skrifstofu sína
og hvarf af landi brott árið 1937 en hún er
nú rekin undir nafninu Endurskoðunarmiðstöð-
in Coopers & Lybrand hf.... Bjöm gegndi
nokkmm opinbemm störfum um tíma, t.d.
vann hann í fjármálaráðuneytinu, kenndi laga-
nemum bókfærslu og var aðalendurskoðandi
ríkisins, og einnig sat hann í nokkmm nefnd-
um. Tvær nefndir skipta þar meira máli en
aðrar; kauplagsnefnd og prófnefnd löggiltra
endurskoðenda. Kauplagsnefnd hafði það hlut-
verk að reikna út vísitölu framfærslukostnaðar
með aðstoð Hagstofunnar og tilnefndu vinnu-
veitendur og Alþýðusambandið sinn fulltrúann
hvort en formaðurinn var valinn af Hæsta-
rétti. Bjöm var formaður nefndarinnar frá
stofnun 1939 til æviloka 1967 og er til þess
tekið að nær undantekningalaust var sam-
komulag í nefndinni um gmndvöll vísitöluút-
reikninganna. í prófnefnd löggiltra endurskoð-
enda var Bjöm allt frá stofnun nefndarinnar
til ársins 1962. Árið 1926 vora sett lög um
löggilta endurskoðendur og þar var m.a. kveð-
ið á um að þeir sem óski löggildingar skuli
„sanna fyrir ráðuneytinu, eða fyrir nefnd, sem
atvinnumálaráðherra skipar, að hann hafí þá
þekkingu á viðskiptum og rejkningshaldi, sem
krafíst verður í reglugerð". Á gmndvelli þess-
ara laga var skipuð prófnefnd og í henni sátu
Jón Guðmundsson skrifstofustjóri í viðskipta-
ráðuneytinu, Jón Sívertsen skólastjóri Verzlun-
arskólans og Björn E. Ámason. Þeir hlutu
allir löggildingu án prófs samkvæmt ákvæðum
í reglugerð. Áður en maður fær löggildingu
verður hann að hafa starfað við fagið undir
stjórn löggilts endurskoðanda og hlutverk
prófnefndar var að sjá um framkvæmd prófa
og svo er raunar enn í dag. Allt fram á sjö-
unda áratuginn vom íslenskir endurskoðendur
skólaðir til hjá Birni og margir þeirra störf-
uðu raunar hjá honum um lengri eða skemmri
tíma. Áhrif hans á starf löggiltra endurskoð-
enda em gríðarleg því enn í dag stendur
menntunin á þeim grunni sem þá var lagður
þótt vitanlega margt hafí breyst. Árið 1935
stofnuðu endurskoðendur félag löggiltra end-
urskoðenda og var Björn kosinn fyrsti formað-
ur þess. Hann var formaður þess í samtals
10 ár, fyrst árin 1935-38 og síðast árin
1955-58 og á 30 ára afmælinu, árið 1965,
var hann kosinn heiðursfélagi þess. Allan sinn
starfsaldur vann Björn við endurskoðun og
mörg helstu fyrirtæki landsins skiptu við
hann. Áhrifa hans gætti því ekki einvörðungu
innan starfsstéttar endurskoðenda heidur
einnig í flármála- og viðskiptalífí landsins.
Fjölgáfaður
Dugnaðarmaður
Bjöm E. Árnason var fæddur á Sauðár-
króki 27. febrúar árið 1896 sonur prófasts-
hjónanna Árna Björnssonar bónda á Tjörn
Sigurðssonar og Líneyjar Siguijónsdóttur
bónda Jóhannessonar á Laxamýri. Björn ólst
upp á Sauðárkróki en fluttist að Görðum á
Álftanesi árið 1913 þegar faðir hans var kjör-
inn prestur þar. Hann lauk stúdentsprófi árið
1917 og hóf síðan nám í læknisfræði en hvarf
frá því námi og verteraði yfir í lögfræði. Með
námi vann Björn ýmis störf en frá árinu 1921
við reikningshald og endurskoðun hjá útibúi
Centralanstalten for Revision og Drifts Org-
anisation. Vinna Bjöms kom þó hvorki niður
á námi hans né félagsstörfum og hann lauk
prófi í febrúar 1924 með hárri 1. einkunn.
Stúdentaráð Háskóla Islands var stofnað síðla
árs 1920 og haustið 1921 var Björn kosinn
í ráðið sem annar fulltrúi lagadeildar. Björn
varð varaformaður ráðsins síðar um veturinn
og árið eftir, þ.e. 1922-1923, var hann for-
maður. Hann lét mikið að sér kveða og að
tillögu hans fór Stúdentaráðið þess á leit við
Háskólaráð að tekin væri upp kennsla í bók-
færslu í lagadeild og varð það úr. Björn var
fulltrúi stúdenta í Lánasjóði stúdenta sem
komið var á fót 1921 og var um tíma gjald-
keri Mensa academica, sem var matsala á
vegum stúdenta, og síðar endurskoðandi þess
eftir að hann lauk námi. í formannstíð Björns
var hafíst handa við að undirbúa byggingu
stúdentagarðs eftir könnun á aðbúnaði stúd-
enta og kjörorðið var „leggið stein í stúdenta-
garðinn". Stúdentaráð hleypti af stað
stórglæsilegu happdrætti til að fjármagna
bygginguna og þótt nokkur bið yrði á því að
Garður risi þá var þama lagður gmnnurinn
að því starfí. Fjáröflun Stúdentaráðs og stór-
hugur varð síðan háskólamönnum fyrirmynd
að stofnun Happdrættis Háskóla Islands. Af
öðmm málum sem unnið var að á þessum
árum má nefna óskir um bætta lánafyrirgre-
iðslu til handa stúdentum, aukin samskipti við
erlenda stúdenta, lengri próftíma og leikfími-
kennslu. Á háskólaámnum varð Bjöm félagi
í Karlakór KFUM, sem síðar varð Karlakórinn
Fóstbræður, en hann hafði óvenjudjúpa og
hljómmikla bassarödd. Hann varð síðar for-
maður kórsins um nokkurra ára skeið og hjálp-
arhella í fjármálum. Björn var stór og myndar-
legur maður að vallarsýn sem sópaði af hvar
sem hann fór. Nokkuð hijúfur á yfírborðinu
og gat verið hryssingslegur en einstakt ljúf-
menni og drengur góður. Hann var afburða
verkmaður, skarpgreindur, fljótvirkur og vel-
virkur og fátt var honum meira á móti skapi
en slugs og rasshandarvinna. Bjöm var enginn
meðalmaður en misjafnt er hvað mönnum
kemur fyrst í hug þegar þeir minnast hans;
fjölgáfaður, glæsilegur, réttsýnn og samvisku-
samur. Björn kvæntist árið 1923 Margréti
Ásgeirsdóttur (f. 1898, d. 1991) og vom böm
þeirra Aðalbjörg kennari og Ámi lögfræðing-
ur. Árni hóf störf með föður sínum að námi
loknu árið 1953, varð löggiltur endurekoðandi
árið 1960 og tók við rekstri skrifstofunnar að
fóður sínum látnum og rak til dauðadags árið
1978. Bjöm E. Ámason lést í Reykjavík 23.
nóv. 1967.
Höfundur er sagnfræðingur.