Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1996, Blaðsíða 12

FORMALARI
JARNSIÐU OG
JÓNSBÓK
EFTIR SIGURGEIR GUÐJÓNSSON
Áóur en lög voru fest á bók er líklegt aó treyst hafi verið
á munnlegan venjurétt í réttarlífi. Við þær aðstæður skipta
lagaformálar miklu en þeir voru munnleg framsaga
réttarathafnar og geymdust í minni.
Sagnfræðingar hafa löngum dval-
ið við þær fjölskrúðugu rit-
heimildir sem íslenska miðalda-
samfélagið skildi eftir sig. Þar
má nefna íslendingabók,
Landnámu, Sturlungu, Islend-
ingasögurnar, konunga- og
biskupasögur. Sérhver kynslóð
sagnfræðinga hefur síðan reynt að meta heim-
ildimar að eigin hætti og átt sín eftirlætis
-hugðarefni. í þessu tilliti er við hæfi að nefna
íslendingasögurnar sérstaklega. Nú er þeim
að öllu leyti hafnað sem traustum heimildum.
Á tíma rómantísku þjóðemisstefnunnar réð
svonefnd sagnfesta nkjum. Þá var litið á ís-
lendingasögumar sem sannar munnmælasögur
sem lifðu á vömm þjóðarinnar í nokkrar kyn-
slóðir þar til þær voru færðar í letur á 12. og
13. öld. Hetjur fortíðar áttu sína samsvörun í
bjartsýninni sem ríkti hér á landi þegar hyllti
undir fullveldi um aldamótin 1900. Sagnfræð-
ingamir Bogi Th. Melsteð (1860-1929) og Jón
Aðils (1869- 1920) voru mjög mótaðir af þess-
um viðhorfum. Framan af skiptu sagnfræðing-
ar sér lítið af þeim lögbókum sem íslenska
miðaldasamfélagið skildi eftir sig og eftirlétu
löglærðum mönnum að rannsaka þær. Þar
má nefna þýska réttarsögufræðinginn Konrad
Maurer, (1823-1902) og Vilhjálm Finsen
hæstaréttardómara, (1823-1892) sem rann-
sökuðu Grágás, eins og lög íslenska þjóðveld-
isins hafa verið nefnd. Vilhjálmur Finsen gaf
heildarsafn Grágásartexta út í stafréttum út-
gáfum á vegum Norræna fornfræðafélagsins
og Árnanefndar árin 1852, 1879 og 1883.
Miöalda lögbækurnar
Grágás er varðveitt í tveimur aðalhandritum
frá 13. öld, Staðarhólsbók og Konungsbók.
Staðarhólsbók er nefnd eftir Staðarhóli í Dölum
og komst í hendur Árna Magnússonar hand-
ritasafnara fyrir tilverknað móðurbróður hans,
-séra Páls Ketilssonar í Hvammi. Konungsbók
á varðveislu sína undir öðrum áhugasömum
fornmenntamanni, Brynjólfi Sveinssyni biskupi
sem sendi hana Friðriki III Danakonungi að
gjöf árið 1656. Jámsíða sem var lögtekin í
áföngum árin 1271-73 og Jónsbók sem var
lögtekin árið 1281 stað-
festa síðan umskiptin eftir
Gamla sáttmála 1262.
Staðarhólsbók hefur að
geyma eina skinnhandritið
sem varðveitir Járnsíðu og
einungis leifar af öðru
handriti af Járnsíðu er að
finna í pappírsuppskrift frá
um 1600. I sjálfu sér þarf
þetta ekki að koma á óvart
ef til þess er tekið hversu
skamman tíma bókin var
í gildi. Aftur á móti er
Jónsbók varðveitt í u.þ.b.
200 afritum og hefur eng-
inn íslenskur miðaldatexti
náð þvílíkri útbreiðslu,
enda gilti lögbókin að stór-
um hluta fram á 18. öld
eða þartil konungur og
embættismenn hans geng-
ust fyrir því að réttarfars-
reglum ^norsku laga“ væri
beitt á Islandi.
Lögtöku Jámsíðu og
Jónsbókar á íslandi má
rekja til lagastarfa Magn-
úsar konungs lagabætis
sem ríkti yfir Noregi og
íslandi 1263-1280. Þegar
hann tók við konungstign
Magnús lagabætir. Tréskurðar-
mynd úr dómkirkjunni í Stavanger
frá því um 1300.
voru fjögur höfuðþing í Noregi, hvert með sín
landslög, og vildi Magnús samræma þau sem
mest. Ætlun Magnúsar var að koma á réttar-
einingu í landinu og lét hann leggja fram sér-
staka lögbók í hverju þingi til að ná því marki.
Bækurnar voru því að mestu samhljóða. Að
undanskildum nýmælum, vom Frostu og Gula-
þingslög aðallega hafðar til hliðsjónar í um-
bótastarfinu. Starfið fór fram í tveimur lotum,
sú fyrri var á árunum 1267-69 og fylgdi lög-
taka Járnsíðu á íslandi henni. Lögtöku Jóns-
bókar má rekja til síðari lotunnar í Noregi á
árunum 1269-74 þegar landslög Magnúsar
Iagabætis vora lögfest. Norsk lög era aðalfyrir-
myndir Járnsíðu og Jónsbókar þótt þær þyggi
að einhveiju leyti á Grágásarlögum. Ólafur
Halldórsson skrifstofustjóri, (1855-1930) og
Ólafur Lárusson prófessor, (1885- 1961) hafa
einna ítarlegast rannsakað heimildasamband
Grágásar og norsku lögbókanna við Járrisíðu
og Jónsbók. (sjá greinina: „Grágás og lögbæk'
umar“ í Árbók Háskóla íslands frá árinu
1923 eftir Ólaf Lárasson og formálann í '/}Ny f
Jónsbókarútgáfu Ólafs Halldórssonar frá
árinu 1904). Töluvert var farið í smiðju
þeirra við smíð þessarar greinar því
ætlunin var að komast að þvi hvemig
einstakir lagaformálar varðveittust í
Jámsíðu og Jónsbók. Hvort formálarnir
ættu frekar upprana sinn að rekja til
Grágásarlaga eða norskra laga.
Um munnlegan venjurétt
Áður en iög vora fest á bók er líklegt
að treyst hafi verið á munnlegan venjurétt
í réttarlífi. Við þær aðstæður skiptu laga
formálar miklu en þeir vora munnleg fram'
saga réttarathafnar og geymdust í minni. Þess
vegna hafa formálarnir löngum þótt með því
elsta sem íslensku miðaldalögbækumar hafa
að geyma. Líklegt er að munnlegri framsögu
formálanna hafi oft fylgt ákveðið háttarlag
eða látbragð sem ætlað var að styrkja fram-
gang réttarathafnarinnar og oft var nauðsyn-
legur hluti hennar svardagi eða eiðsæri. Með
eiðsærinu kölluðu hlutaðeigandi æðri máttar-
völd til vitnis um að þeim væri alvara með
orðum sínum og athöfnum. Fyrir fímmtardómi
í Grágásarlögum átti að
segja: „Ég vinn eið að bók
fimmtardómseið, hjálpi
mér svo guð í þvísa Ijósi
sem öðru.“
Formálamir hafa oft í
sér vissa minnislykla,
(memo-tekník) s.s. rím og
stuðla sem auðvelda fram-
sögu þeirra og má í því
sambandi vísa í setningu
úr tryggðar og griðarmál-
um Grágásar, „Set ég grið
og fullan frið, fégrið og
fjörgrið ..." (Grágás II
402-403). Það era formálar
í öllum helstu þáttum
Grágásarlaga, í erfðaþætti,
ómagabálki, festarþætti,
um fjárleigur, vígslóða,
landabrigðisþætti og þing-
skaparþætti. Úr landa-
brigðisþætti má nefna
formála sem segir hvemig
búandi skal stefna aðila til
að skipta skógi með sér og
nábúa..... að eg kveð þig
N að fara til skógarskiptis
að skipta með okkur og
koma þar fyrir miðjan dag
og skipta skógi með okk-
ur.“ (Grágás II 473) í fest-
HVALSKURÐUR í Jónsbókarhandriti
svo að orði kveða, „að hér skilur og þá
tt að minni samvisku“.“ Þetta ákvæði er
úr Gulaþingslögum eldri en þar er ekki
i stutti formáli í endann. í 26. kafla í
landabrigðisbálki Járnsíðu er minnst á mark-
steina sem landamerki: „Nú skilur menn
- " á um landamerki innan garðs á akur eða
■jffi engi, eða töður, og mælir annar hvor
svo: „Þú hefir unnið um það ég átti að
vinna og hefur þú jörðu stolið, og
*' marksteina upp grafið..." Sem fyrr
byggja orðin á kafla úr Gulaþingslög-
um eldri. í þessu tilliti er athyglisvert
að marksteinar þekkjast ekki sem
landamerki í Grágásarlögum. Þar er
aftur á móti minnst á merkibjörk,
skógarmark, engjamark, afréttarmark
'iji og löggarða. Þetta sýnir að landamerki
/ yWþekkjast svo sannarlega í Grágásarlögum
þótt engin ákvæði finnist um marksteina.
ytyy/Þetta er vísbending um að nýjungum í lögg-
' ' jöf á íslandi hafi verið fylgt eftir með formál-
um og er hægt að styðja hugmyndina frekar
með dæmum úr landsleigubálki Jónsbókar.
Formálar i Jénsbék
INNSIGLI Frostaþings.
arþætti segir frá því hvernig sá maður á að
mæla þegar kona hefur verið föstnuð honum
af lögráðanda hennar.....að þú N. fastnar
mér N. lögföstnun og þú handsalar mér
heimanfylgju og með einingu og efningu alls
þess máldaga er nú var okkur um stund tínd-
ur og taldur fyrir vottu vélausu og brek-
lausu...“ (Grágás 162) Alls era formálarnir um
sjötíu talsins. Reyndar ber að taka þessa tölu
með varúð því lagasafnið’er stórt og því ber
minna á þessum formálum í textanum en ætla
mætti. Enda þykja Grágásarlög bera minni
einkenni munnlegs venjuréttar en önnur eldri
norræn lög, s.s. Frostuþings og Gulaþingslög
í Noregi. Samt leynir sér ekki að ákveðin þró-
un á sér stað í lagarituninni á íslandi á 13.
öldinni svo mjög fækkar formálunum í Jáms-
íðu og Jónsbók að tæpast getur verið um til-
viljun að ræða. Formálarnir eru aðeins þrír í
Járnsíðu og fimm í Jónsbók. Hér á eftir er
einungis ætlunin að fjalla um formálana sem
lúta að landbúnaðarlöggjöf bókanna, en þeir
era fimm alls. Markmiðið er að skýra hvers-
vegna þeir eru teknir upp í þessar lögbækur.
Formálar ■ Járnsiéu
í 25. kafla í landabrigðisbálki Járnsíðu er
eftirfarandi ákvæði: „Hvarvetna þess sem
menn skilur á um sætur eða landamerki, utan
garðs eða innan, þá skal hafa sitt mál, er vitni
bera í hag, nema hvortveggi hafi vitni, þá
skal sá hafa sitt mál er sveija vill. Nú vilja
báðir sveija til eða hvoragur, þá skal bijóta
sundur í miðju það er þá skilur á um landa-
merki. Allt það er menn skilur á, þá má vitni
bera sá er vill, fijáls maður og fulltíða. Hann
I 17. kafla í landsleigubálki Jónsbókar, (Um
lögfesting hver rétt er), segir: „Ef maður lög-
festir holt eða haga eða veiðistaði, þá skal
lögfesta að kirkju eða á þingi, þar sem jörð
liggur, hann skal svo segja: Eg lögfesti hér í
dag eign mína er N. heitir, akra töðu, engjar
skóga, haga og allar landsnytjar er því landi
fylgja, til ummerkja þeirra er aðrir eiga í
móti mér, bæði að orðfullu og lögmáli réttu,
fyrirbýð ég héðan hveijum manni sér að nýta
eða í að vinna, nema mitt sé lof eða leyfi til,
að vitni þínu N. og þínu N. allra þeirra er orð
mín heyra.“ Þessi formáli byggir á formála í
landsleigubálki Magnúsar lagabætis, (Ef mað-
ur lögfestir). í því tilliti er þó eftirtektarvert
að þar er hann nokkuð styttri. „Ég lögfesti
jörð mína hér í dag að orðfullu og lögfullu og
þingmáli fyrirbýð ég hveijum manni sér að
nýta að vitni guðs og góðra manna þeirra sem
orð mín heyra.“ Þessi ákvæði era upprunnin
í Frostuþingslögum eldri, þar er samt sem
áður enginn formáli en efnistökin þau sömu og
í Jónsbók og Landslögum Magnúsar lagabæt-
is. Af þessu mætti ráða að ráðgjafar og lög-
spekingar Magnúsar lagabætis tilgreini form-
ála í lagasmíð sinni finnist þeim nauðsynlegt
að festa ákvæði úr eldri lögum sérstaklega í
sessi. Þessi tilhneiging virðist ná ákveðnum
hápunkti í Jónsbók, enda lögfestan óþekkt
fyrirbrigði í Grágásarlögum.
Þetta staðfestist betur í 26. kafla í lands-
leigubálki Jónsbókar. Þar segir: „Allt það er
menn skilur á um áverka á akri eða engi,
holti eða haga, skóga, eða reka, þá skal lög-
festa fyrir. Sá leggi fimmtarstefnu er heldur
þykkist þurfa, hann skal svo mæla: Ég lög-
festi eign þessa er N. heitir eða þar liggur,
bú og lóð, og allt það er þar má til gagns af
-
.12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6.JÚLÍ 1996