Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.1996, Page 4
VIÐEYJARKLAUSTRIÐ
SÖGU Viðeyjarklausturs lauk með villimannlegri árás Diðriks frá Minden og manna hans á hvítasunnudagsmorgunn 1539. Öllu
fémætu var rænt, öðru spillt. Mynd: Búi Kristjánsson.
EFTIR
SIGLAUG BRYNLEIFSSON
Ymis höfuórit kristinna
kenninqg á mióöldum
var aó finna í bókasafni
klaustursins, auk nauó-
synlegustu fræóibóka
um latneska tungu.
Allt var þaó eyóilagt
á hvítasunnudagsmorg-
un 1539, þegar Diórik
frá Minden stóó fyrir
___villimannlegri árás
á klaustrið.
Island var numið í upphafi þess hlýinda-
skeiðs sem stóð frá því á níundu öld
og fram um miðja 14. öld á norður-
hveli. Landámsmenn komu hér að landi
sem var ósnert, ár fullar af físki, eyjar
og sker varpstöðvar fugla og fiskur og
sjávardýr um alla firði.
Viðey hefur verið þakin æðarfugli
og dún og fyrstu heimildir eftir að byggð hefst
segja að þar hafi verið mikið varp, dúntekja
og akuryrkja.
Sá maður sem fyrstur er nefndur í tengslum
við atburði í Viðey, var Ásgeir Guðmundsson,
prestur í Gufunesi, látinn 1180 - Ámi Óla:
Viðeyjarklaustur. - Hann og Viðeyjarbóndi áttu
í deilum út af veiðum á æðarfugli. Veiðiskapur
prests spillti æðarvarpi í Viðey.
Jón Sigurðsson forseti ritar inngang að mál-
daga staðarins í Viðey í fyrsta bindi Fombréfa-
safns (122. bls. 483). Þar segir frá Ásgeiri
Guðmundssyni presti í Gufunesi (sbr. hér að
ofan) og afskiptum Þorláks helga af músa-
gangi í eynni. „Sagt að biskup hafi gist þar
og hafi þar þá verið svo mikill músagangur,
að þær hafí spillt komum og ökrum, hefír þar
því verið sáðland um þær mundir; en Þorlákur
biskup er sagt að hafí kyrrsett mýsnar þar í
nesi einu á eynni, þar til þeim var hleypt þaðan
síðar" (Þorláks saga hin yngri kap. 26: Biskupa-
sögur I. bls. 293).
Texti Þorláks sögu helga hljóðar svo: „Á bæ
þeim, sem í Viðey heitir, spilltu mýs kornum
ok ökrum, svá at varla mátti við búa. Ok er
Þorlákr biskup gisti þar, báðu menn hann þar
sem annars staðar fulltingis í slíkum vandræð-
um. Hann vígði þá vatn ok stökkti yfír eyna -
utanum eitt nes. Þat fyrirbauð hann at erja.
Varð ok eigi af músunum mein í eyjunni, með-
an því var haldit. Löngum tíma síðan örðu
menn hluta af nesinu. Hlupu þar þá mýs um
alla eyna. Varð þar víða jörð hol ok full af
músum.“
Kirkja hefur þá verið í Viðey og seint á 12.
öld er getið prests eins Bjama að nafni og tel-
ur Ámi Óla hann fyrsta nafngreinda ábúanda
eyjarinnar. Bjama þessa er getið í sambandi
við áheit á Þorlák helga, gert til þess að hamla
ágengni ránfugls í eggver prestsins. Getið er
Viðeyjar í Guðmundarsögu Amgríms ábóta
Brandssonar á Þingeymm. Þar kemur við sögu
djákni úr Viðey og samtal hans við Guðmund
biskup í Niðarósi um væntanlega ferð til ís-
lands. Eina eign djáknans var bókakista hans,
sem hann flutti með sér út hingað. Djákninn
hafði lánað Guðmundi bækur úr kistunni og
fékk þær nú úr láni.
Ferðinni til íslands lauk með skipbroti við
Minþakseyrr og týndist þar góss alit, en djákn-
inn fann þó bókakistuna rekna og vom bækur
þær sem Guðmundur biskup hafði léðar, „hvít-
ar ok hreinar".
Fyrsti íslenski munkurinn sem sögur fara
af var Guðlaugur Snorrason goða á Helgafelli,
gekk í klaustur á Englandi. Fyrstu starfandi
munkar á íslandi vom í Bæ í Borgarfírði og
er þar getið Hróðólfs, - Rúðólfs sem dvaldi hér
frá 1029-1051 síðar ábóti í Abingdon á Eng-
landi. (G. Turville - Petre: Origins of Icelandic
Literature 1953).
Á 12. öld vom fyrstu varanlegu klaustrin
stofnuð hér á landi, Þingeyrarklaustur 1133 og
Munkaþverárklaustur 1155. Klaustur vom
stofnuð í Austfirðingafjórðungi, í Þykkvabæ í
Veri 1168 og í Kirkjubæ á Síðu 1186, og „samt-
íða þar með í Vestfírðingaljórðungi: í Hítardal
1166 og í Flatey 1172, sem síðar var flutt að
Helgafelli" - Jón Sigurðsson um máldaga stað-
arins í Viðey - Fombréfasafn I. - Tilraunir
vora gerðar til stofnunar klaustra í Sunnlend-
ingafjórðungi á 12. öld, í Vestmannaeyjum og
á Keldum, en ekkert varð úr. Á Norðurlandi
var stofnað klaustur um 1200 í Saurbæ, en
stóð skamman tíma. í munnmælum em sögur
um Stafholtsklaustur í Borgarfírði og Hraun-
þúfuklaustur í Vesturárdal í Skagafírði, langt
inni í landi. Daniel Bmun rannsakaði stað-
hætti, og taldi sig fínna merkar minjar í hleðsl-
um og görðum. Aðrir hafa dregið hugmyndir
Bmuns í efa, en hvað um það þá era þarna
undarlega miklar þúfur eða bingir, sem era
áreiðanlega ekki hmn úr fjallinu fyrir ofan.
Vióeyjarklaustur
Með dauða Jóns Loftssonar 1197 varð ekk-
ert úr stofnun klausturs á Keldum. Það var
ekki fyrr en 1224 að Þorvaldur Gissurarson og
Snorri Sturluson náðu samkomuiagi um ráðstöf-
un hluta eigna Kolskeggs hins auðga Eiríksson-
ar, sem hafði haft mikinn áhuga á stofnun
klausturs í Sunnlendingafjórðungi. Snorri Stur-
luson fór um vorið 1224 „suður um heiði“ til
fundar við Þorvald Gissurarson í Hmna, þar
var gert samkomulag. Hallveig einkaerfíngi
auðs Kolskeggs skyldi gera „félag við Snorra
ok fara til bús með honum" og Ingibjörg dóttir
Snorra skyldi föstnuð Gissuri Þorvaldssyni. Hér
vom miklir samningar og kaupmálar og sam-
tengingar auðs og valda. Þessi ráðagerð olli
síðan miklum hörmungum, eftir að Þorvaldur
varð allur. Þorvaldur gat nú efnt loforð Kol-
skeggs um mikið fé til stofnunar klausturs og
svo stendur í íslendingasögu Sturlu Þórðarson-
ar „Eftir þetta kaupir Þorvaldr Viðey, ok var
þar efnast til 'klausturs. En það var sett vetri
síðar. Var Þorvaldr þá vígðr til kanoka".
Hann er nefndur príor, þ.e. næstur ábóta,
sem þá var biskupinn bróðir hans Magnús Giss-
urarson. Jón Sigurðsson telur að þannig kunni
að hafa verið í Viðey. Príorar gengu næstir
ábóta að völdum. Þessi háttur, að biskup væri
ábóti var þekktur frá klaustrinu á Möðravöllum
í Hörgárdal, þar sem Hólabiskup var ábóti, en
príorinn á Möðmvöllum fulltrúi hans. Styrmir
hinn fróði er nefndur príor, en eftir hann var
settur ábóti og var svo til loka.
Klaustrið í Viðey var Ágústínusarklaustur -
svartmunkaklaustur. í ritgerð Þóris Steph-
ensens staðarhaldara í Viðey, „Menntasetur að
Viðeyjarklaustri" 1992 segir: „1397 er skráð
bók með heitinu Liber Hugonis de abusibus
clavstris - Bók um eyðileggingu klaustra - þetta
er sennilega rit eftir Hugo frá St. Victor. Til-
vera þess í Viðey leiðir hugann að því, hvort
Viðeyjarklaustur gæti, eins og Helgafellsklaust-
ur, hafa fylgt Viktorsreglu um tíma.“ Höfundur
telur að hér geti verið um eðlilega bókaeign
Ágústínusarklausturs að ræða, en grein þeirrar
reglu var Viktorsreglan. Benediktsregla var um
tíma í Viðeyjarklaustri á 14. öld, en Ágústín-
usarregla tekin upp aftur 1352.
Eins og áður segir var Þorvaldur Gissurarson
fyrsti forstöðumaður klaustursins frá stofnun
þess til dauðadags 1235. Á þeim tíma vom
gerðir máldagar um eignir klaustursins og tek-
justofna, bréf um osttoll og bískupstíundir milli
Botnsár og Hafnarfjarðar. Hvert býli milli
Reykjaness og Botnsár, þar sem ostur var gerð-
ur, skyldi gjalda einn osthleif til Viðeyjar. Munk-
ar og kennimenn í Viðey skyldu í staðinn biðja
fyrir gjaldendum. Seinasta árið sem Þorvaldur
Gissurarson var príor, var í máldaga getið þeirra
jarða sem klaustrið átti þá, sem vom: Hálft
Elliðavatn, Vatnsendi, Korpúlfsstaðir, Blikast-
aðir, Kleppur. Hérertalinn stofninn aðjarðeign-
um klaustursins, en alls námu jarðeignimar
nokkuð á annað hundrað þegar klaustrið var
aflagt. Þorvaldur og bróðir hans Magnús Gissur-
arson lögðu gmnninn að tekjustofnum og jarða-
safni klaustursins og þegar Þorvaldur lést 1235
tekur við starfí hans Styrmir fróði Kársson
ábóta á Þingeyram.
Mennlasetur aó Vióeyjarklaustri
Kveikjan að bókmenningu íslendinga og ís-
lenskri menningu var latínukunnátta sem berst
út hingað með latínulærðum klerkum og iðkuð
var hér á biskupssetram og klaustrum allt frá
því á 12. öld, ef ekki fyrr.
Bókagerð og ritun sagnfræði og annarra
bókverka var þegar stunduð af kappi í Þingeyr-
arklaustri á 12. öld, Helgafelli og víðar. Lat-
nesk menntun samófst munnlegri menningar-
geymd og íslenskt bókmál mótaðist af aga latín-
unnar. Rómversk og grísk menningaráhrif í
kristnum búningi urðu undirstaða bókverka
vestrænnar miðalda-menningar á íslandi.
í áðurnefndri ritgerð staðarhaldarans í Viðey
er ítarleg úttekt á bókaeign klaustursins í Við-
ey samkvæmt máldögum. Þá kemur í Ijós að
safnið í Viðey hefur nokkra sérstöðu um sjálf-
stæð Biblíurit. „Etymologia Isidórs var t.d.
hvergi til hér á landi nema þar og á Hólum í
Hjaltadal....“ Ýmis höfuðrit kristinna kenn-
inga á miðöldum er að fínna í bókasafni klaust-
ursins, auk nauðsynlegustu fræðibóka um lat-
neska tungu. Ætla má að klaustrið hafí átt
talsvert bóka, sem hvergi fínnast skráðar. Bóka-
söfnun hefur hafíst á dögum Þorvalds Gissurar-
sonar, því klausturstarf gat ekki farið fram án
nauðsynlegs bókakosts.
Með Styrmi fróða Kárssyni hefjast fræðistörf
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. SEPTEMBER 1996