Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.1996, Blaðsíða 5
í Viðey. Helstu rit Styrmis fróða voru: Styrmis-
bók Landnámu, afritun og e.t.v. endurskoðun
Sverrissögu Karls ábóta á Þingeyrum, Saga af
Olafi helga, aðeins líkleg brot úr því verki til,
en líklegt er talið að Snorri Sturluson hafí að
einhverju leyti stuðst við verk Styrmis.
Harðar saga, frumgerð hennar er samin af
Styrmi hinum fróða. Samkvæmt athugunum
og niðurstöðum Þórhalls Vilmundarsonar í
formála að Harðarsögu 1991, er svo til ótvír-
ætt að Styrmir hafí haft Sturlu Sighvatsson
sem fyrirmynd. Sturla kemur af fundi Hákonar
konungs og hyggst ná fullum völdum yfir land-
inu, aðgerðir hans stefndu að því að sigrast á
öllum helstu valdamönnum á íslandi og tryggja
völd sín meðal annars með nokkurskonar
„kastalagerð" m.a. í Geirshólma í Hvalfírði.
Fyrirmyndin var sótt til „kastalagerðar" og
virkja Hákonar konungs við strendur Noregs.
Þórhallur Vilmundarson rekur þessar forsendur
að háttemi Sturlu og að þeir samtímaatburðir
hafi orðið kveikjan að samantekt Styrmis með
Harðarsögu. Eftir að bent hefur verið á þessi
tengsl virðist niðurstaða Þórhalls augljós stað-
reynd.
Ofdirfð Sturlu Sighvatssonar varð honum og
ætt hans að faili, en bókagerð þeirra ætt-
menna, Snorra og Sturlu Þórðarsonar tryggði
ættinni þá frægð sem völdin gera ekki. Vitað
er um náin tengsl Snorra Sturlusonar og Styrm-
is hins fróða.
Rím II, rit byggt á tölvísi, stjörnufræði og
rímfræðum, kerfisbundnar tímatalsreglur, eða
almanak sniðið eftir þeim. Álykta mætti eftir
heimildabrotum að Styrmir hinn fróði hafi átt
hlut að Ártíðaskrá Viðeyjarklausturs, en „árt-
íðaskrá var bók sem haldin var við kirkjur yfir
dánar- og minningardaga þeirra, sem þar skyldi
minnast með fyrirbæn" - Þórir Stephensen:
menntasetur að Viðeyjarklaustri.
„Sterkar Iíkur eru á því, að Kjalnesinga
saga ... og Flóamannasaga hafi verið skrifuð
þar“ - Sama heimild. Ritunartími þessara sagna
er frá því um 1240-1330. Styrmir Kársson
lést 1245.
Samfara fræðistörfum, afskriftum bóka og
bókasöfnum, fór fram skólahald, ætlað prestl-
Hvert býli milli
Reykjaness ogBotnsár;
þar sem ostur var
gerdur; skyldigjalda
einn osthleif til Viöeyj-
ar. Munkar ogkenni-
menn í Videy skyldu í
stabinn biöjafyrir
gjaldendum.
ingum og reglubræðrum allt fram til siðskipta.
Svo var um önnur klaustur hér á landi. í mál-
daga Þorvaldar og Magnúsar Gissurarsonar frá
1226 segir: „Kirkja sú er stendr í Viðey er
helguð með guðMarie, johanne baptista. Petro
oc Pavlo, sancto Avgustino ... “ Síðan eru talin
tvö ölturu helguð helgum mönnum... Kirkju-
munir, stjakar, styttur og omament voru keypt
til allra kirkna landsins og hvað þá til klaustur-
kirkna. Gera má ráð fyrir því að svo auðugt
klaustur sem Viðeyjarklaustur, hafi varið mikl-
um fjármunum til listaverkakaupa svo lengi sem
klaustrið stóð.
í Oddgeirsmáldaga 1367 eru taldir upp fjöl-
margir gripir og munir úr góðmálmum, messu-
klæði, skriftir og dúkar.
Þótt sumir þessir munir færu forgörðum í
kirkjubrunanum seint á 14. öld, þá var stöðug
endurnýjun kirkjugripa í Viðey, sem við aðrar
kirkjur. Um klausturbyggingar er lítið vitað og
þar sem uppgröftur hefur verið stöðvaður verð-
ur bið á því að vitneskja fáist þar um. Líklegt
má telja að klaustur hafi verið byggð í sama
stíl og viðgekkst annars staðar á Vesturlöndum.
Þijú hundruð og fjórtán ára sögu klausturs-
ins í Viðey lauk með landtöku barbaranna í
Viðey á hvítasunnudagsmorgun 1539. Þar fóru
málaliðar Kristjáns III danakonungs, sem
skyldu taka klaustrið og allar eigur þess til
handa konungi. Diðrik von Minden var fyrir
liðinu sem stóð að innrásinni í klaustur og kirkju
og aðfarirnar voru allar í grófasta lagi og öllu
fémætu rænt, öðru spillt. Þótt framferði Diðriks
væri fársfullt, þá var annar siðaskiptamaður
sem kórónaði aðgerðirnar, Pétur Einarsson -
Gleraugna Pétur - bróðir Marteins biskups
Einarssonar. Hann settist að í Viðey og vann
staðfastlega að því að útmá öll merki um páp-
ísku, svívirti grafreiti og lét rífa niður klaustur-
húsin. Pétur fór með hirðstjóravald um tíma
og starfaði að svipuðu niðurrifí í klaustrum víð-
ar. Aðferðimar, eyðilegging bóka og listaverka,
niðurbrot húsa og rán flest allra kirkjugripa
úr góðmálmum, rúðu þjóðina margra alda safni
listmuna og listaverka. Því er raunsönn lýsing
Bjama Borgfirðingaskálds Jónssonar (1560-
1640) í Aldasöng:
„allt skrif og ornament
er nú rifið og brennt,
bílæti Kristi brotin,
blöð og líkneski rotin... og
klauftroðnar kúabeitir
eru kristinna manna reitir".
Hmn staðarins í Viðey var upphafíð að hmni
hins forna menningarheims, þar orkaði pólitísk
stefna Danakonunga, veðurfarsbreyting með
upphafí Iitlu ísaldar, sem stóð rúm 300 ár, sam-
dráttur framleiðslunnar sem orsakaðist af því.
Saga Viðeyjar næstu aldir var saga niðurkoðn-
unar og niðurlægingar, en svo verða þáttaskil.
Þáttaskil
Þáttaskil í sögu Viðeyjar verða 1750, þegar
Skúli Magnússon er skipaður landfógeti. Ætlun-
in var að stiptamtmaður og landfógeti sætu
báðir í Viðey, en svo fór að landfógeti sat þar.
Efnt var til stórbyggingar sem ætluð var báð-
um, en byggingin var minnkuð nokkuð eftir
að stiptamtmaður hvarf frá búsetu. Hafíst var
handa við byggingu Viðeyjarstofu 1753 og
henni lokið 1755. Nefnt Slotið í Viðey - þá
stærsta hús á íslandi. Með þessum framkvæmd-
um og stórbúskap ásamt búnaðartilraunum,
hefst Viðey til helstu stórbúa landsins á þeirra
tíma mælikvarða. Samfara þessu var hafínn
undirbúningur að viðreisn landsins með „inn-
réttingunum" og margvíslegustu tilraunum til
aukins afraksturs í landbúnaði og sjávarútvegi.
Með þessum áætlunum og framkvæmdum
hófst nýr þáttur í atvinnusögu landsmanna. Og
Viðey var höfuðstöð þessara umbreytinga hér
á landi og önnur höfuðstöðin var Kaupmanna-
höfn, en þaðan barst meginhluti þess fjár sem
varið var til viðreisnarinnar, úr sjóðum sljómar-
innar. Valdamiklir menn innan dönsku stjórnar-
innar studdu Skúla í Viðreisnartilraunum hans,
Thott greifí, Molk te og Rantzau stiptamtmaður
voru stuðningsmenn hans.
Margt varð til þess að áætlanimar um við-
reisn landsins náðu ekki þeim árangri sem stefnt
var að. Harðindi, Skaftáreldar 1783-84 og
andúð úrtölumanna og fjandmanna Skúla með-
al kaupmanna. En þrátt fyrir það urðu þessar
tilraunir til þess að sanna landsmönnum að
gjörlegt var að framkvæma það, sem áður var
talið vonlaust.
Skúli Magnússon bjó í Viðey í um 40 ar.
Ólafur Stephensen stiptamtmaður tók við Viðey
og bjó þar við mikla rausn. Mikill munur var
að litast um í Viðey í tíð Skúla og Ólafs eða
árið 1703, þegar eyjan var í eyði, niðumídd.
Magnús Stephensen keypti Viðey 1817 og
flutti þangað Leirárgarða - og síðar Beitistaða-
prentsmiðju 1819. Þar með hefst aftur bóka-
gerð í Viðey. Magnús rak prentsmiðjuna til
dánardags 1833 og sonur hans Ólafur sekret-
eri til 1844. Þeir ættmenn bjuggu í Viðey þar
til 1901 og seldu þá eyna.
„Nútiminn" hef st ■ Viöey
Grundvöllur íslensks borgaralegs þjóðfélags
hefst með stjórnarstefnu Hannesar Hafsteins
og heimastjórninni upp úr aldamótunum. Fyrstu
framkvæmdir þeirrar stefnu hefjast í Viðey.
Þar er brotið blað í atvinnuþróun landsmanna,
stofnað er til stórbúskapar og framleiðslan mið-
uð við vaxandi_ markað í Reykjavík, þ.e. mark-
aðsbúskapur. Ýmsir athafnamenn stofna félag
til alhliða atvinnureksturs í eynni, stórútgerðar
og stórbúskapar. Fyrsta hafskipahöfnin við
Faxaflóa er gerð þar, og járnbraut lögð í sam-
bandi við fískvinnsluna. Birgðageymslu fyrir
kol og olíutönkum er komið upp og um tíma
verður höfnin í Viðey helsta útflutnings og inn-
flutningshöfn landsmanna. íbúum fjölgar mjög
við allar þessar framkvæmdir, íbúar töldust um
100 á 3ja áratugnum. Ibúunum var séð fyrir
vatni, rafmagni og símaþjónustu. Skólahúsi var
komið upp sem Steinn Steinarr skáld keypti
eftir að „Viðeyjarstöð" fór í eyði 1943.
Frumkvæði Skúla Magnússonar að viðreisn
og nýbreytni í íslenskum atvinnuháttum hófst
á sínum tíma í Viðey um miðja 18. öld. Hann
stóð að eflingu Reykjavíkur og er oft nefndur
„faðir Reykjavíkur". í Viðey sátu voldugustu
og áhrifamestu menn þjóðarinnar frá 1755 til
1833, þaðan bárust þau áhrif sem mótuðu at-
vinnu- og menntalíf þjóðarinnar. Og í upphafi
20. aldar hefst „nútíminn" í Viðey, endurtekn-
ing frumkvæðis Skúla Magnússonar.
Reykjavík tekur síðan við frumkvæði Viðeyj-
ar. Framhaldið verður þar og er.
Eftir að Reykjavíkurborg eignast Viðey, á
200 ára afmælinu, heljast gagngerar endurbæt-
ur á stofu og kirkju og öllu umhverfí. Á afmæl-
isdegi borgarinnar 18. ágúst 1988 voru endur-
bætt hús nálægt upphaflegri gerð tekin i notk-
un. Þar með galt Reykjavíkurborg Skúla Magn-
ússyni „föðurlaunin".
RAINER MARIA RILKE
HLÉBARÐINN
(I Jardin des Plantes, París)
Helgi Hálfdanarson þýddi
Hann skrefar fyrir innan ótal stengur,
og augnaráðið löngu tómt og þreytt,
því utanvið er engin veröld lengur,
einungis stengur; — síðan ekki neitt.
Með fímu spori, föstum mjúkum gangi
fetar hann krappa hringa, líkt og dans
er kraftar stíga, er stendur innst sem fangi
hinn sterki drungasvæfði vilji hans.
Það á sér stað, að augans fortjald stígur
eitt andartak. — Og mynd sem fyrir bar
í gegnum limu fjaðurstillta flýgur
að fylgsnum hjartans, — hverfur þar.
í Lesbók 14. sept. sl. birtist þýðing á hinu (ræga Ijóði R.M.Rilkes, Der Panther. Þýð-
andinn var ekki allskostar ánægður með aðra þýðingu, sem hafði birzt í Lesbók
24. ágúst og áður hafði þetta sama Ijóð birzt í Lesbók í þýðingu enn annars þýð-
anda. Hins vegar mun vera elzt þýðing Helga Hálfdanarsonar, sem ekki hefur
áður birzt i Lesbók, en birtist í kverinu A hnotskógi, 1955, og síóar í safninu Erlend
Ijóð fró liðnum tíma, 1982. Sú þýðing birtist hér.
OLINA ÞORVARÐARDOTTIR
ÍSHJARTA
Skyndilega heyrði ég veikan brest,
og hann hrökk í sundur — kerta-
stjakinn hans Sigga. Fallegi, sex-
hyrndi kristalstjakinn sem hann
fékk frá ömmu sinni á fermingar-
daginn. Hann líktist risastórum,
rauðleitum demanti og braut sólar-
geislana í ótal litbrigði þegar þeir
skinu í gegnum hann. Þessi kerta-
stjaki var eins og brot af heim-
skautaís — eins og flís úr milljón
ára samþjöppuðum jökli, svo hreinn,
fallegur og óbrjótanlegur að því er
virtist. Við kölluðum hann íshjartað
því hann minnti okkur á ísafjörð,
þaðan sem hann var kominn, og í
honum hafa logað fallegustu kertin
í lífi fjölskyldunnar til þessa. Alla
afmælisdaga lifði Ijós í þessum
stjaka. Öllum hátíðar- og bæna-
stundum stafaði hann stilltum loga
í sínum þúsund litbrigðum.
Og hann brást ekki skyldu sinni
í gær — daginn sem snjóflóðið féll.
Frá því fyrstu fréttir bárust af at-
burðinum snemma morguns, vakti
bænaljósið í honum. Hægt og stillt
brunnu kertin eitt af öðru, hvert
þeirra tendraði nýtt Ijós á þvínæsta.
Þannig leið heill dagur í þögulli
bæn, og kyrrlátur loginn speglaðist
í litaspili stjakans. Smám saman
fundu þeir fólkið — drógu það líf-
vana upp undan helköldu farginu:
Þrír fundnir látnir — sex látnir —
tólflátnir — sextán, sautján, nítján.
Loks voru allir fundnir nema litla
stúlkan. .. og enn brann Ijósið í
stjakanum. Eitt kerti, tvö — tíminn
silaðist áfram. ÖII nóttin leið og
næsti morgunn framundir hádegi —
fjögur kerti, fímm. í hríðarbylnum
brutust örþreyttir björgunarsveitar-
menn áfram við vinnu sína og sár-
fættir hundarnir með blóðrisa þófa
og kalin trýni. Veik dagsbirtan of-
urliði borin af dimmviðrinu, uns
degi tók að halla á ný. Fimmta
kertið er alveg að brenna niður og
ég bý mig undir að kveikja á því
sjötta þegar fréttin berst að eyrum
mínum frá útvarpstækinu:
— Litla stúlkan, sem leitað hefur
verið frá því snjóflóðið féll í gær-
morgun, fannst látin fyrir
stundu... Nú er Ijóst að tuttugu
manns hafa farist í snjóflóðinu á
Flateyri. —
Og þá gerðist það — í hljóðlaus-
um bresti hrökk stjakinn í sundur.
Höfundur er þjóöfræðingur.
1
a
a
PJETUR ST. ARASON
NÆTURFERÐ
/ nótt dreymdi mig að ég væri einn
á gangi að kvöldlagi. Ég var stadd-
ur í suðrænni borg, pálmatré uxu
á umferðareyjum og ég gekk útúr
borginni. Sífellt fór gróðrinum
hnignandi eftir því sem ég gekk
lengra. Svo ég velti því fyrir mér
að snúa við, en uppgötvaði að ég
rata ekki til baka. Fuglarnir búnir
að týna upp brauðmolana sem ég
skildi eftir í slóð minni. Áfram geng
ég og geng, þangað til ég er allt í
einu staddur í eyðimörk, þar er
enginn gróður bara sandur, hvert
sem augað eygir tómur sandur. Ég
Höfundur er kennari á Stöðvarfirði.
er einn. Ég krota í sandinn Esse
est Percipi — Er ég þá ekki til leng-
ur fyrst enginn er til að skynja
mig? Geng lengra en hann brestur
á með stormi og blindu. Krot mitt
í sandinn máist út, en ég læt ekki
bugast og held áfram að ganga í
storminum. Bregð trefli fyrir vit
mín eins og ég hef séð gert í bíó-
myndum. Held áfram göngu minni,
veðrinu slotar og ég sé í fjarska vin
í eyðimörkinni, held í þá átt en
áður en ég næ þangað leysist
draumurinn upp fyrir augum mér.
I
1
i
i
t
t
I
I
Höfundur er rithöfundur.
i
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. SEPTEMBER 1996 5