Lesbók Morgunblaðsins - 14.12.1996, Qupperneq 10

ÍRSKIR uppreisnarmenn með frumstæðan vopnabúnað hafa komið sér fyrir uppi á þaki.
FYRIR uppreisnina: Sjálfboðaliðar í Dublin, flestir vopnlausir
og ekki líklegir til hernaðarlegra afreka.
ATTATÍU ár voru síðastliðið
vor liðin frá Páskaupp-
reisninni svonefndu í Du-
blin, höfuðborg írlands. Á
öðrum degi páska, þann 24.
apríl 1916, hrifsuðu upp-
reisnarmenn öll völd á aðal-
pósthúsi Dyflinnar og
gerðu að höfuðbækistöðvum sínum en pósthús-
ið stendur við götuna sem nú heitir O’Connell-
stræti og ætti að vera íslenskum ferðamönnum
að góðu kunn enda í miðbæ borgarinnar.
Annar í páskum var almennur frídagur og
því veittu ekki margir þessari skrýtnu skrúð-
göngu athygli. Það var heldur alls engin ný-
lunda að sjá vopnaða menn á götum úti því
undanfarin þijú til fjögur ár höfðu sprottið upp
alls kyns öfgasamtök. Fólk var auk þess ýmsu
vant því heimsstyijöldin fyrri var í algleymingi.
Þegar uppreisnarmenn höfðu tekið öll völd
á pósthúsinu drógu þeir niður breska fánann
en hófu í staðinn á loft grænan fána írska
Jýðveldisins. Á tröppum pósthússins fór Patrick
nokkur Pearse fyrir hönd uppreisnarmanna að
lýsa yfir sjálfstæði írlands. Reyndar hlýddu
einungis örfáir á mál hans og sýndu því tak-
markaðan áhuga. Þessi fámenni hópur upp-
reisnarmanna virtist sennilega ekki til mikils
líklegur og viðstaddir afskrifuðu Pearse sjálf-
sagt sem ruglukoll. Atburðir daganna sem á
eftir fylgdu áttu hins vegar eftir að móta fram-
tíð íbúa á eyjunni grænu.
Hverjir voru uppreisnarmenn?
Patrick Pearse rak einkaskóla og hafði eytt
ævi sinni við kennslustörf. Hann átti sér köllun
sem hann eyddi dijúgum tíma í þvi hann var
einn af ötulustu frammámönnum menningar-
afla sem undanfarin tuttugu ár höfðu barist
hetjulega gegn útrýmingu hins gelíska tungu-
máls. Upphaf þessarar hreyfingar má rekja til
stofnunar The Gaelic League árið 1893 en
markmið samtakanna frá upphafi var að efla
þjóðlega arfleifð íra sem átti undir högg að
sækja vegna breskra áhrifa.
Barátta The Gaelic League var ávallt friðsam-
leg og Patrick Pearse snerist seint á sveif með
öfgasinnaðri öflum. Um síðir missti hann trúna
á starf samtakanna og taldi brátt að hið eina
sem dygði til að frelsa írsku þjóðina undan
hrammi breskra menningaráhrifa væri kröftug
uppreisn sem siiti öll tengsl við heimsveldið.
Hann gekk því til liðs við hin gamalgrónu upp-
reisnarsamtök Irish Republican Brotherhood
sem eru eins konar forfaðir IRA nútímans.
Meðlimir IRB trúðu því að írland yrði að öðlast
frelsi en það myndi aldrei nást nema með upp-
reisn. Samtökin leiddi meðal annarra hinn ein-
beitti Tom Clarke en hann hafði setið fimmtán
é,r í fangelsi fyrir að eiga aðild að sprengjutil-
ræði í Bretlandi seint á nítjándu öld.
Innan IRB náði Pearse ftjótt frama og átti
að heita yfirmaður uppreisnaraflanna í Pás-
kauppreisninni árið 1916. Að tjaldabaki kipptu
hins vegar Clarke og félagar í spottana þótt
þeir sæju sér hag í því að menningarsinninn
Pearse væri andlit uppreisnarinnar út á við.
Þegar til kom var það síðan sósíalistinn James
Connolly sem stjómaði á vígvellinum enda
hæfari til þess en Pearse sem mátti vart líta
blóð augum.
Connolly trúði því að áður en sósíalismi
kæmist á þyrfti írland að losna undan valdi
Bretlands sem var holdgervingur kapítalismans
a þessum tíma. Connolly hafði þess vegna lengi
stefnt að uppreisn ásamt öflum þeim sem hann
hafði yfir að ráða í verkalýðshreyfingunni. Það
var snemma árs 1916 sem Clarke og Pearse
tókst að sannfæra Connolly um að betra væri
PÁSKAUPP-
REISNIN í
DUBLIN 1916
EFTIR DAVÍÐ LQGA SIGURÐSSON
Þaó tók nokkra daga aó vinna bug á uppreisnar-
mönnunum sem böróust hetjulega. Föstudagsmorg-
uninn 28. apríl uróu leiótogar þeirra aó flýja höfuó-
stöóvar sínar í pósthúsinu, enda stóó þaó í Ijósum
logum. Daginn eftir var sú ákvöróun tekin aó frek-
ari mótspyrna væri tilgangslaus.
að þeir fylktu liði saman því það gæfi betri
von um árangur.
í þessum þremur mönnum; Pearse, Clarke
og Connolly, kristölluðust þau ólíku öfl sem
nú komu saman til að undirbúa uppreisn.
Tíminn var að þeirra mati ákjósanlegur enda
voru þeir sammála þeirri gömlu kenningu að
ógæfa Bretlands væri tækifæri írlands; á með-
an Bretar áttu í stríði í Evrópu sættu þeir
færis og gerðu uppreisn heimafyrir.
Forsagan
Á árunum 1880-1890 hafði írski heima-
stjórnarflokkurinn náð dágóðum árangri með
þingræðislegum aðferðum sínum. Héldu marg-
ir að innan skamms hlyti írland heimastjórn.
Árið 1891 klofnaði flokkurinn hins vegar í
tvennt og á svipuðum tíma hafnaði breska
þingið frumvarpi að heimastjóm til handa ír-
landi.
Nýjar kenningar í upphafi aldarinnar rötuðu
í fijóan jarðveg meðal íra og lögðu sitt af
mörkum til að ijúfa tengslin við Bretland.
Heimastjórnarflokkurinn efldist hins vegar á
ný á árunum 1906-1914 og um 1912 leit allt
út fyrir að hann næði fram markmiðum sínum
innan skamms. í nyrstu sýslu írlands, Ulster,
risu hins vegar upp gegn heimastjórn sam-
bandssinnar sem höfnuðu því algerlega að
sambandið við Bretland yrði rofið. Sambands-
sinnar voru flestir mótmælendatrúar og tók
deilan fljótt á sig mynd trúardeilu því þjóðfrels-
ismenn í suðri voru flestir kaþólikkar.
Sambandssinnar voru í meirihluta í Ulster
og gerðu allar áætlanir um heimastjóm erfiðar
í framkvæmd því þeir vom tiibúnir til að beij-
ast fyrir sambandinu við Bretland, jafnvel við
bresku ríkisstjómina ef hún ætlaði að þvinga
upp á þá heimastjóm. Fyrir ríkisstjómina var
það þvi kannski kærkomin undankomuleið frá
þessu erfiða máli þegar heimsstyijöldin hófst
árið 1914 því þá gat hún skotið áformum um
heimastjórn á frest.
Uppreisnaröfl innan IRB hófu þá strax und-
irbúning að uppreisn enda höfðu þeir hvort eð
er alltaf verið vantrúaðir á Heimastjómarflokk-
inn. Mikil leynd hvíldi yfír öllum áætlunum og
bresk yfirvöld uggðu ekki að sér. Leið nú og
beið í tvö ár á meðan styijöld geisaði í Evrópu.
Atburóarós 24. - 29. april 1916
Það tók bresk yfírvöld nokkum tíma að átta
sig á því sem gerst hafði í Dublin enda kom
uppreisnin þeim gjörsamlega í opna skjöldu
þótt bæði Connolly og Pearse hefðu reyndar
nánast auglýst hana í blaðaskrifum sínum
mánuðina á undan. Sú staðreynd að ekki nokk-
ur maður tók þá alvarlega sýnir best hversu
fjarstæðukennd uppreisnin í raun var. Að-
standendur hennar gerðu sér líka fljótt ljóst
að þeir áttu enga möguleika á sigri því þeir
voru einfaldlega alltof fáliðaðir og illa vopnum
búnir auk þess sem almenningur á írlandi
snerist almennt gegn aðgerðum þeirra, þeim
til mikilla vonbrigða. í þeirra augum var mál-
staðurinn hins vegar heilagur og þeir voru
staðráðnir í að falla með sæmd eða allavega
gera sitt besta fyrir fóstuijörðina.
Að morgni þriðjudagsins 25. apríl hófu
breskar herdeildir andsvar sitt gegn uppreisn-
armönnum og þjörmuðu fljótt að þeim á öllum
vígstöðvum en uppreisnarmenn höfðu tekið sér
vígi í öllum helstu byggingum í miðborg
Dyflinnar þótt þeim hefði reyndar mistekist
að ná völdum í Dublin-kastala.
Það tók nokkra daga að vinna bug á upp-
reisnarmönnum sem börðust hetjulega. Föstu-
dagsmorguninn 28. apríl urðu leiðtogar þeirra
að flýja höfuðstöðvar sínar í pósthúsinu enda
stóð það í ljósum logum. Daginn eftir var síð-
an tekin sú ákvörðun að frekari mótspyrna
væri tilgangslaus og myndi einungis kosta
saklausa borgara lífíð. Páskauppreisninni var
lokið eftir fimm daga skærur á götum úti í
Dublin en á þeim stutta tíma höfðu næstum
fimm hundruð manns fallið í valinn.
Eftirleikurinn
Flestir fordæmdu uppreisnina, hvort sem
þeir voru írar eða Bretar. Bresk yfirvöld áttu
í erfíðri styijöld við Þjóðveija um þessar mund-
ir og litu svo á að hér hefðu verið framin föður-
landssvik. Þau voru því staðráðin í að refsa
grimmilega öllum þeim sem viðriðnir höfðu
verið uppreisnina. Hundruð manna voru hand-
tekin og á níu daga tímabili voru fimmtán
menn líflátnir, þeirra á meðal þeir Pearse,
Connolly og Clarke. Engin miskunn var sýnd
og til að mynda þurfti að festa Connolly í stól
til að hægt væri að leiða hann fram fyrir af-
tökusveit því hann hafði særst illa í bardaga.
Jafnframt var hinn ungi William Pearse tekinn
af lífi þótt hann hefði unnið það eitt til saka
að fylgja bróður sínum, Patrick, hvert sem
hann fór.
Þetta miskunnarleysi vakti skelfingu manna
og síðan reiði. Þeir sem fyrst höfðu fordæmt
uppreisnina tóku nú að gagnrýna aðgerðir
yfirvalda. Allt of seint var hins vegar gripið í
taumana og á endanum má segja að Pearse
og félagar hafi náð markmiðum sínum því
þeir urðu hetjur í augum landa sinna og efldu
þannig þjóðemiskennd íra. Aftökumar breyttu
reiði í garð byltingarmanna í andúð á breskum
yfirvöldum.
Þau hundrað manna sem fengu að dúsa í
fangelsi um stund urðu einnig að hetjum í
augum fólks og þegar þeim var hleypt úr fang-
elsi var þegar hafist handa um að halda áfram
baráttunni fyrir frelsi írlands. í alþingiskosn-
ingum árið 1918 fylktu þeir sér undir merki
Sinn Fein, flokks Arthur Griffiths, unnu glæsi-
legan sigur og fengu 73 menn kjöma. Þeirri
línu er Griffith hafði mótað var fylgt og héldu
þingmenn Sinn Fein því ekki á breska þingið
í Westminster heldur stofnuðu eigið þing
heimafyrir, Dail Eireann. Slíkt var að sjálf-
sögðu í óþökk breskra yfirvalda sem voru reiðu-
búin að láta hart mæta hörðu. Þar hófst hið
eiginlega frelsisstríð íra sem stóð frá 1918 til
1921 þegar Bretar tilkynntu vopnahlé. Eftir
erfiðar samningaviðræður var samþykkt að
írland yrði sjálfstjómarsvæði innan breska
heimsveldisins. í reynd hlutu írar þar fullveldi.
Páskauppreisnarmenn höfðu stuðlað mjög
að þessari þróun með dauða sínum því Irar
tóku þá í tölu píslarvotta. Fórn þeirra var vel
til þess fallin að fylkja íram saman í baráttu
sinni og skapa samhug milli manna. Bylting
sem einungis fáir menn stóðu fyrir varð þann-
ig að fjöldahreyfingu löngu eftir að sjálfri
uppreisninni var lokið og uppreisnarmenn
horfnir á vit feðra sinna.
Hitt er annað mál að með samningum árið
1921 var Ulster-sýsla aðskilin syðri hluta eyj-
unnar því sem fyrr vildi rúmur meirihluti íbúa
þar alls ekki yfirgefa breska heimsveldið. Þar
varð til Norður-Irland, púðurtunna sem beið
eftir því að springa í loft upp því 40% íbúa
vora kaþólskir eins og íbúar hins nýfijálsa
írlands. Fengu þeir að gjalda fyrir trú sína á
næstu áratugum af hendi stjórnvalda í Storm-
ont-kastala og seint á sjöunda áratugnum sauð
upp úr. Blóðug átök síðustu 25 ára á Norður-
írlandi era sorgarsaga sem ekki skal tíunduð
hér.
Það er næsta víst að á áttatíu ára afmæli
Páskauppreisnarinnar líta írar til fortíðarinnar
enda uppreisn þessi jafnan séð sem einn allra
mikilvægasti viðburður þessarar aldar. Það er
einnig öraggt að írski lýðveldisherinn mun
minnast þessara tímamóta á sinn hátt. Von-
andi setja þau fagnaðarlæti ekki af stað enn
hrikalegri öldu hryðjuverka og manndrápa.
Höfundur er sagnfræðingur.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. DESEMBER 1996