Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1997, Síða 5
JÓN ÚR VÖR
SJÓBÚÐ
Húsið okkar heitir Sjóbúð
og við höfum aldrei eignazt það.
Það var reist af vanefnum,
hrúgað upp í skuld
úr óplægðum viði og tjörupappa,
bárujárni slegið utan á
með naglagötum handa rigningunni.
Þar hef ég setið klofvega á eldhúsbekk
og ort vísur um fugla,
sem spókuðu sig í fjörunni,
og horft á kvöldroðann.
Þar hefur lengi hangið steinbítur á þili,
þar hefur verið soðið saltkjöt í súpu
- um helgar - langt fram á vetur.
Þetta hús hef ég kallað Vör,
og það hefur verið hlegið að mér fyrir það,
því naustatóftirnar sjást enn
og lömbin hoppa upp á þær á vorin
og niður af þeim aftur,
og þarna hefur ætíð verið sjóbúð.
Úr Þorpinu.
að geyma ljóð í óbundnu formi. Formbyltingin
hafði hafist fyrr á öldinni en hér var komið
fram fullmótað skáld sem orti í fijálsu formi,
eins og það var kallað.
„Ég orti Þorpið á meðan ég dvaldist í Sví-
þjóð árin 1945 og ’46 og var undir áhrifum
frá sænsku öreigaskáldunum, sem svo voru
kölluð, og hafa líka verið kennd við fjórða
áratuginn. Annars var ég ekki og hef aldrei
verið neitt sérstaklega nýtískulegt skáld, að
minnsta kosti ekki til jafns við þau sem komu
á eftir mér. Ég held jafnvel að Steinn Stein-
arr hafi verið nýtískulegri en ég. Ég eltist til
dæmis ekkert við þessar nýju stefnur sem
komu frá Frakklandi á þessum árum, eins og
tilvistarspekina. Ég hef alltaf ort um sjálfan
mig, ég er sjálfhverft skáld. Það lá alltaf bein-
ast við að yrkja um sjálfan sig, um fólkið sitt
og upprunan.“
Jón úr Vör er fæddur á Vatneyri við Pat-
reksfjörð og var sjöunda barn hjónanna Jónínu
Guðrúnar Jónsdóttur og Jóns Indriðasonar
skósmiðs. Alls urðu börnin þrettán talsins.
Jóni var komið fyrir hjá Þórði Guðbjartssyni
verkamanni í þorpinu og bústýru hans Ólínu
Guðrúnu Jónsdóttur, sem síðar varð kona
Þórðar, þegar móðir hans gekk með níunda
barnið. Hjá þeim ólst hann upp.
„Við bjuggum við kröpp kjör en erfiðast í
æsku minni var að hafa engan bókakost. Fáar
bækur voru tii á heimilinu og ekkert bókasafn
var á Patreksfirði fyrr en mín kynslóð stofn-
aði safn; við gerðum það strákarnir rétt áður
en ég fór suður átján ára að aldri.“
Menn verw rótlaekir
Jón segist hafa tekið að yrkja fyrir alvöru
þegar hann fór suður en fyrsta bókin hans
kom út þegar hann var tvítugur. „Ég hafði
verið á Núpsskóla í tvo vetur áður en ég kom
til Reykjavíkur. Mér var sérstaklega illa við
leikfimi og fékk að sleppa henni gegn því að
skrifa ritgerð um íslenska bragfræði. Hana las
ég fyrir á skólaslitunum og fékk gott orð fyrir.“
Þegar til Reykjavíkur var komið hóf Jón
störf sem rukkari hjá Blómabúðinni Flóru. Er
hann ef til vill að yrkja um þá reynslu sína í
titilljóði fyrstu bókar sinnar, Eg ber að dyrum,
en það hefst á orðunum: „Ég er rukkari." Ljóð-
ið lýsir því þegar rukkari hringir dyrabjöllu
„eins glæsiiegasta hússins í bænurn" og ung
stúlka kemur til dyra: „Það er vinnukona."
Hvorki húsbóndinn né frúin eru við til að borga
reikningana en stúlkan brosir til hans „bláum
augum/ og rauðum vörum." Rukkarinn heldur
göngu sinni áfram en er „alls staðar illa þeg-
inn,/ óvelkominn gestur/ og viðtökurnar eftir
því.// Eins og ég, vesall rukkari,/ eigi sök á
kreppunni". Þegar dagurinn er loks á enda
svellur honum blóð í æðum yfir hlutskipti sínu
og stúlkan kemur upp í hugann:
Og hún,
þessi fallega vinnukona,
sem fann skyldleika okkar
í umkomuleysinu,
undirgefninni,
hún brosir i hug mínum,
hlær í þögninni.
Ljóðið lýsir kreppuástandinu á fjórða ára-
tugnum vel og er um leið táknrænt fyrir stöðu
ungs manns sem er kominn af fátæku fólki
úr þorpi. „Það var kreppa," segir Jón, „og
erfitt um vinnu. Menn voru róttækir og í upp-
reisnarhug en þeir sem voru hvað harðastir í
verkalýðsbaráttunni fengu síst vinnu; það var
ekki nema atvinnurekendurnir væru í vand-
ræðum og þyrftu að skipa upp með hraði.
Fóstri minn var harður uppreisnarmaður
og ég litaðist af hugsjónum hans. Ég var í
sambandi við róttæklinga á þessum tímum en
var held ég aldrei sérstaklega atorkusamur í
baráttunni; mér leiddust póiitískir fundir. Ég
orti heldur ekki mikið um það sem var að
gerast í pólitík hér heima heldur frekar um
heimsviðburði, um pólitík í víðara samhengi.
Annars fannst mér það ekki vera hlutverk
skálda að vera pólitísk frekar en verkast vildi.
Skáld eiga að láta allt til sín taka sem gerist
í heiminum og þá ekki síst það sem gerist í
þeirra eigin lífi. Skáld eiga að finna til í stormi
sinnar tíðar. En það er ekki skylda þeirra að
vera póiitísk.
Ég hef alltaf verið hrifinn af skáldum eins
og Davíð Stefánssyni, Tómasi Guðmundssyni,
Jakobi Thorarensen og Jóni Helgasyni sem
ekki hafa tekið afgerandi póiitíska afstöðu í
skáldskap sínum. Ég var samt aldrei undir
miklum áhrifum frá þessum mönnum. Ég held
að áhrif á minn skáldskap hafi fyrst og fremst
verið frá skandinavískum höfundum sem ég
las mikið á meðan ég var í Svíþjóð og svo
þeim erlendu bókmenntum sem ég kynntist í
sænskum og ísienskum þýðingum; sennilega
var Magnús Asgeirsson, þýðandi, einn af
mestu áhrifavöldum mínurn."
Blaöaútgáfa, Steinn og
Stund milli strióa
Jón segir að sem ungan mann hafþ hann
alltaf langað til að verða blaðamaður. „Ég var
einu sinni titlaður fréttaritari Morgunblaðsins.
í París en það var bara tilfallandi; þetta var
rétt fyrir stríð, ég var staddur í París og blað-
ið bað mig um að sinna einhverju þingi sem
þar var haldið. Okkur Valtý Stefánssyni, rit-
sjóra Morgunblaðsins, var vel til vina; hann
hafði alltaf mikla trú á mér sem skáldi þótt
aðrir væru vantrúaðri. Matthías Johannessen
hefur sömuleiðis verið í góðu sambandi við
mig.“
Arið 1940 keypti Jón Útvarpstíðindi í félagi
við Gunnar M. Magnúss rithöfund, en ritið
hafði verið stofnað af Kristjáni Friðrikssyni
skömmu áður. Útvarpstíðindi var vikublað og
hafði nokkur þúsund kaupendur um allt land.
„Reksturinn á þessu blaði gekk mjög vel,“
segir Jón, „og mér tókst að auka dreifmgu
ritsins mikið. Þetta var gríðarleg vinna, enda
sá ég um alla þætti útgáfunnar með aðstoð
Gunnars. Ég hafði ágætt upp úr þessu þótt
maður hafi ekki borist mikið á.
Ég bjó í litlu herbergi sem ég hafði á bak
við afgreiðsluna og hafði alltaf heitt á könn-
unni, enda var gestkvæmt. Steinn Steinarr
var einn þeirra sem oft bönkuðu upp á. Ég
hlustaði á sögurnar hans. Hann hafði gaman
af því að finna höggstað á mönnum og kunni
að taka þannig til orða að undan sveið. Hann
var hornóttur. Sjálfur varð maður stundum
að skotspæni hans en þarf samt ekkert að
kvarta. I skáldskap sínum lagði hann líka
mest upp úr því að orða hlutina dálítið skarpt
svo að það yrði mönnum eftirminnilegt.
Steinn var afskaplega gáfaður maður og
einstaklega orðheppinn. Hann var beiskur en
talaði samt aldrei um fötlun sína, henni tók
hann með karlmennsku."
Jón starfaði við blaðaútgáfuna í hálft sjötta
ár og þrátt fyrir miklar annir gaf hann út
sína aðra ljóðabók, Stund milli stríða. Bókin
ber þess glögg merki að þroskaðra og víðför-
ulla skáld heldur um penna en í Ég ber að
dyrum. Nægir að geta síðasta hluta bókarinn-
ar sem nefnist Heljarslóð og samanstendur
af nokkrum myndum úr ferð „um vígstöðvar
frá fyrri heimsstyrjöldinni síðustu vikurnar
áður en hin síðari hófst“. Hér er ort um „póli-
tík í víðara samhengi". Síðasta ljóð bókarinnar
heitir Vopnaður friður:
Gömul fallbyssa
í grónu virki
horfir til himins
hljóðu auga, -
og fugl hefur gert
sitt fyrsta hreiður
og valið því stað
í víðu hlaupinu.
Fyrsta bók Jóns hafði hlotið mjög góðar
viðtökur gagnrýnenda, en nú brá öðruvísi við;
Stund milli stríða hlaut slæma dóma hjá flest-
um gagnrýnendum. „Dómur i Helgafelli eftir
Símon Jóhann Ágústsson sló mig alveg niður;
eftir hann náði ég mér aldrei almennilega á
strik. Þorpinu var líka tekið fálega af flestum,
enda nýtt í forminu. Þessar dræmu undirtekt-
ir gerðu mér erfitt fyrir en eins og fyrstu
bækur mínar gaf ég þær næstu út sjálfur."
Ég er lúka
af mold
Árið 1951 komu tvær bækur út eftir Jón
úr Vör, Með hljóðstaf og Með örvalausum
boga. í fyrrnefndu bókinni er að finna ljóð sem
hann hafði ort á sama tíma og Þorpið en áttu
ekki heima þar, að mati skáldsins. í báðum
bókunum heldur hann áfram að yrkja um
þorpsþemað en einnig fer að bera á öðrum
viðfangsefnum sem áttu eftir að sækja meira
á hann í síðari bókum, svo sem eins og trúnni.
í ljóðinu Ég er lúka af mold takast á trú og efi.
Eins og einmana fugl í myrkri
sit ég fjarri allri trú,
ég veit að ég sofna í nótt,
en ekki hvort ég vakna að morgni.
En hvar, ó, hvar?
Ég er lúka af mold,
þú ert vindur.
Það er ef til vill undarlegt að svo ungt skáld
skuli yrkja í nagandi óvissu um sinn hinsta
næturstað, en Jón segist alltaf hafa verið ef-
ans maður. „Sigurbjörn Einarsson biskup hélt
því einu sinni fram að ég væri trúarlegt skáld
en því get ég ekki verið sammála. Ég er van-
trúarmaður. Trúin hefur vissulega verið við-
fangsefni ljóða minna en efinn hefur alltaf
vegist á við hana.
I síðasta samtalinu sem ég átti við Stein
Steinarr á dánarbeði hans ræddum við hvað
myndi verða um okkur eftir að við lykjum
þessari jarðvist. Ég hygg að það hafi verið
ég sem sagði að við gætum ekki vitað hvað
tæki við, hvort allt yrði búið, og því yrði það
bara að ráðast. Steinn tók heilshugar undir
þessi orð. Það er ósk mín að fá að deyja jafn
sáttur og hann, að fá að deyja eins og maður.“
Komiö nóg
Árið 1956 kom út önnur og aukin útgáfa
af Þorpinu, en níu ár liðu þar til Jón úr Vör
sendi frá sér næstu frumsömdu bókina, Vetr-
armáva (1960). Sjöundi áratugurinn var fijór,
auk þessarar komu út Maurildaskógur (1965),
100 kvæði (1967) valin af Einari Braga og
Mjallhvítarkistan (1968). Á þessu tímabili
verða nokkrar áherslubreytingar í formi ljóða
Jóns. Að minnsta kosti gerir hann tilraunir
með bæði knappara form og prósaljóð. Honum
tekst betur upp með skorinortu ljóðin; varfærn-
in, hófsemin og yfirvegunin eru.kunnugleg í
ljóðinu Kona.
Ástarorð
hennar
voru
litlir
fískar,
sem
syntu
hægt
ofur-
hægt
undir
nætur-
gömlum
ísi.
Annað dæmi er ljóðið Engu get ég treyst,
þar sem eitthvað virðist hafa slest upp á vin-
skap skáldsins og efans sem hann sagðist
hafa haft sér við hlið í glímunni við trúna.
Engu get ég treyst,
tortryggi jafnvel
vin minn
efann.
Jón sendi frá sér tvær bækur á áttunda
áratugnum, Vinarhús (1972) og Altarisbergið
(1978). í þessum bókum og þeim tveimur síð-
ustu, Regnbogastíg (1981) og Gott er að lifa
(1984), verða ljóðin aftur breiðari og lengri
þótt hið knappa form eigi áfram upp á pall-
borðið.
í síðustu bók sinni yrkir Jón flokk ljóða um
fóstra sinn, en meginumfjöllunarefnin eru
skáldskapurinn og horfin tíð, hið liðna.
Sársaukinn
er horfínn
og ég man ekki
hvemig hann var.
Ég man það var sárt.
Víst var það sárt.
Ekki lengur
Nú
get ég ekki munað
hveiju ég er
búinn að gleyma.
(Hið liðna)
Það er bjart yfir bókinni og húmor litar
heims- og lífsskoðunina meir en áður.
Hvern morgun þegar ég vakna
er ég alltaf jafn undrandi.
Er ég þá ekki dauður?
(Draumur í himnariki)
í bókinni lýsir Jón gleði sinni yfir því að
sjá unga fólkið róa bátum sínum út á hafið
frá „strönd orðsins" en þegar ég bið hann um
álit á því sem hefur verið að gerast í íslensk-
um skáldskap undanfarin ár segir hann, þung-
ur á brún, að risið sé ekki eins hátt og hann
vildi. „Þetta er ekki allt skáldskapur. Mér
þykja þessi frönsku og engilsaxnesku áhrif
sem svo mjög hefur borið á vera utan garna
í íslenskum skáldskap. Ég vona að einhverjir
reyni að halda uppi hinni norrænu hefð. Og
svo virðast menn aðallega leggja upp úr því
að vera öðruvísi en aðrir, sérkennilegir. Okkur
hættir til að ofmeta slíka menn. Ég er meira
fyrir hversdagsmennskuna, alþýðleikann."
Jón er hins vegar dapur yfir því að bókin
skyldi ekki fá meiri athygli en raun ber vitni.
„Þessi bók hefði mátt fá meira gengi.“
Jón segist lengi hafa langað til að koma
út myndskreyttri heildarútgáfu af þorpsljóðum
úr öllum bókunum sínum en útgefendur hafi
verið heldur tregir til samstarfs. Hann segist
lítið hafa ort síðustu ár en hann hafí haldið
dagbók þar til fyrir tveimur árum. „Ég skrif-
aði alltaf tvær blaðsíður á dag og þá bara um
það sem kom í pennann hveiju sinni. Ég skrif-
aði ýmislegt sem mér þótti gaman sjálfum að
hafa sett á blað. En síðan hætti ég þessu.
Mér fannst vera komið nóg.“
Við þessi orð áttaði ég mig á því að við
höfðum setið að spjalli í þijár klukkustundir
og sagði skáldinu að nú myndi ég fara að
tygja mig. Hann kinkaði kolli en áður en hann
fylgdi mér til dyra teygði hann sig í tvær
bækur sem hann sagðist vilja gefa mér, það
voru Mjallhvítarkistan og Vinarhús. Inn í þá
síðarnefndu skrifaði hann þessi orð, sem lýsa
ekki aðeins margumtalaðri yfirvegun, hófsemd
og varfærni skáldsins, heldur einnig húmor
þess og sífelldum efanum: „Við höfum átt
góða stund saman, held ég.“
„Eg hef 'alltaf ort um þorpid, ekki adeins íþess-
ari hóky “ segirJón, „menn hafa einblínt á hana
en ekki komiö auga á aó ég hef ort um þetta
efnifráfyrstu hók tilþeirrar síóustu. Bókin
Þorpið erheldur ekkipólitískt verk, eins og
menn hafa oft haldiö framy heldurfyrst ogfremst
lýsing á mínu eigin lífi. “
IESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. JANÚAR 1997 5