Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1997, Qupperneq 15

Morgunblaðió/Golli
HÉR rifja þau Brynja Benediktsdóttir leikstjóri og Sigurjón Jóhannsson leikmyndahönnuður upp gamlar minningar
yfir myndum og leikskrám sem Brynja hefur haldiðtil haga.
LÍFRÓÐUR AÐ
HVERRI FRUM-
SÝNINGU
Sextán sinnum á þrjátíu árum hafa leiðir þeirra
Brynju Benediktsdóttur leikstjóra og Sigurjóns
Jóhannssonar leikmyndahönnuðar legið saman
við uppsetningu leikrita á litlum og stórum
---------------------------------7-----------
leiksviðum borgarinnar og víðar. JOHANNES
TOMASSON hitti þau að máli.
FYRSTA verkið sem þau Brynja og
Siguijón settu upp saman var Ég
er afi minn“ eftir Magnús Jónsson
og nú ganga í Borgarleikhúsinu
sýningarnar á Fögru veröld eftir
Karl Agúst Úlfsson sem þau settu
upp og fagna með því þriggja
áratuga samstarfi sínu. Og þar
sem engan skugga hefur borið á samstarfið
er eins líklegt að það geti gengið um ókomin ár.
„Við Siguijón unnum fyrst saman að leik-
sýningu hjá leikfélaginu Grímu í Tjarnarbæ
veturinn 1966-67,“ segir Brynja. „Magnús
Jónsson, heitinn, kvikmyndaleikstjóri og'seinna
leikhússtjóri L.A. hafði skrifað leikritið „Ég
er afi minn“ um óvitann Lilla Lilla og íjöl-
skyldu hans, sálfræðinginn sem kemur í heim-
sókn og færir Lilla Lilla leikfang að gjöf, í ljós
kemur að leikfangið er sjálf bomban. I bak-
grunni er Víet Nam stríðið og íslenskur veru-
leiki um her í landi. Við unnum þarna að sjálf-
sögðu kauplaust, æfðum á kvöldin og næturn-
ar, frumsýning var fyrirhuguð í janúar en í
desember vænkaðist hagur okkar, Framsókn-
arflokkurinn keypti forsýningu að verkinu á
þing sitt í Leikhúskjallara og borgaði okkur
fyrir. Það var í fyrsta skipti sem leikarar fengu
kaup fyrir æfingavinnuna hjá Grímu. Sá sem
stóð fyrir þessu uppátæki og um leið kjarabót
fyrir listamennina hét og heitir Ólafur Ragnar
Grímsson.
Næsta leikrit sem við Siguijón unnum sam-
an var einnig áróður gegn hernaði, það er að
segja Lýsistrada eftir Aristófanes. Ég var þá
farin að leikstýra af krafti en hafði týnt Sigur-
jóni til Kaupmannahafnar. Ég hafði uppá hon-
um, hann hafði ekki síma svo ég varð að láta
kalla hann í símann hjá Tryggva Ólafssyni
kollega hans, hann kom lafmóður í símann og
ég bað hann að taka næstu vél heim, hann
væri kominn á laun hjá Þjóðleikhúsinu og yrði
að vinna með mér að uppsetningu á Lýsiströdu
á Stóra sviði Þjóðleikhúss. Sigurjón varð svo
hissa að hann hlýddi umsvifalaust og eftir það
varð íslenskt leikhús miklu ríkara.
Við Siguijón vorum saman í menntó, þó ekki
í sama árgangi, en sameiginlegt eigum við að
hafa bæði hafíð undirbúning að arkitektúr-
námi, ég í verkfræðideild H.í. en hann á Ítalíu."
Örlagavaldur
„Brynja hefur verið mikill örlagavaldur í lífi
mínu því eftir að ég tók að mér þessa leik-
mynd veturinn 1966 til 1967 má segja að þar
með hafi ég snúið mér að starfi leikmynda-
hönnuðar og verið við það nánast síðan,“ seg-
ir Siguijón Jóhannsson. Hann hafði lokið
myndlistarnámi en hélt eftir þetta til Danmerk-
ur. „Þar vann ég í fimm ár og aflaði mér reynslu
í þessu starfi. Þá var ekki um eiginlegt nám
að ræða í leikmyndahönnun en með því að
starfa við leikhúsin kom ég mér inn í öll þau
störf sem leikmyndahönnuður verður að kunna
skil á, tæknistörfin og annað sem skiptir máli
við útfærslu leikmyndar og búninga."
Með þessum tveimur verkefnum markaðist
sú samvinna sem leiddi til þess að næstu árin
setja þau Siguijón og Brynja upp hvert verkið
af öðru, að meðaltali á tveggja ára fresti auk
þeirra verkefna sem þau hvort um sig tóku
að sér. En af hveiju fór Brynja út í leikstjórn?
„Eftir burtfararpróf úr leiklistarskóla Þjóð-
leikhússins hóf ég nám í látbragðslist hjá
meistara Jacques Lecoq í París en nokkrum
árum seinna reif ég mig upp úr fullu starfi
sem leikari við Þjóðleikhúsið og fór í ársnáms-
ferð til útlanda ásamt eiginmanni mínum, Erl-
ingi Gíslasyni leikara. Við vorum einstaklega
heppin, það var margt að gerast merkilegt í
leikhúsunum á þessum tíma í Þýskalandi, Eng-
landi, Ítalíu og Tékkóslóvakíu en þar var vorið
að halda innreið sína sem lauk með innrásinni
1968. Við komumst inn sem gestalistamenn,
vorum til dæmis þijá mánuði við leikhús
Brechts í Berlín og vorum undir handaijaðri
ekkju hans, leikkonunnar Helenu Weigel. A
Italíu eltum við Daríó Fó á leikferð og svo
framvegis. A þessu ferðalagi kviknaði ástríða
mín fyrir leikstjórn fyrir alvöru."
Meðal leikverka sem þau hafa unnið að sam-
an eru Ég vil auðga mitt land, Sólarferð, Flug-
leikur, Dags hríðar spor, Svalirnar, Uppreisn
á ísafirði, Hvar er hamarinn? og Endurbygg-
ing. „Flest þessara verka hafa verið frumupp-
færslur, stundum eftir nýja og óþekkta höf-
unda, marga íslenska. Einnig höfum við unnið
saman að leikgerð, meðal annars Helenu fögru
og Skugga-Svein og oft voru sýningar okkar
með þeim best sóttu í Þjóðleikhúsinu á þeim
árum,“ segja þau Brynja og Siguijón.
„Það er bæði erfitt og spennandi að setja
upp ný verk. Kosturinn er sá að þá göngum
við að því með mjög opnum huga og erum á
byijunarreit. Þannig verður einnig að vinna
eldri verk því það er alltaf nauðsynlegt fyrir
leikstjóra og leikmyndahönnuð að ganga
óbundin að hverri uppfærslu þótt menn nýti
alltaf einhvetja reynslu. Við höfum bæði starf-
að við uppsetningu leikrita sem við höfum
sett upp áður og það gefur tækifæri á að sjá
einhveija hluti í nýju ljósi og er oft einmitt
gaman að fá að spreyta sig á því. Nýir tímar,
breyttar forsendur og aðrar kringumstæður
kalla alltaf á eitthvað nýtt í leikhúsinu - það
er engin regla til og ekkert algilt í þessum
efnum."
Forvinnan mikilveeg
Og þau leggja mikla áherslu á undirbúning-
inn og forvinnuna sem þarf að eiga sér stað
áður en æfingar og hönnun geta hafíst: „Æf-
ingatíminn er oftast nær ákveðinn kringum
þrír mánuðir og það er mikilvægt að skipu-
leggja þann tíma vel til að allt gangi upp.
Fyrstu vikurnar fara í forvinnu, við skoðum
verkið vandlega, gefum því lögun og lit eins
og við segjum og mótum hvaða tökum við
ætlum að taka því. Eftir það hefst leikstjóri
handa við val á leikurum og leikmyndahönnuð-
ur fer að teikna og síðar kemur að búningum
og leikmunum."
Brynja segir að margt þurfi að hafa í huga
við val á leikurum, hvers konar persónur þeim
sé ætlað að skapa, huga þurfi að því hvernig
leikarar nái saman og hvernig viðkomandi
verkefni höfði til þeirra - ný aðferð sé notuð
við hveija uppfærslu. Hönnun búninga hefst
síðan þegar leikaraval liggur fyrir. „Eg er þá
búinn að gera mér nokkra hugmynd um leik-
myndina og þegar teikningar liggja fyrir að
öllu saman geta verkstæðin farið að smíða og
saumastofur að sauma,“ segir Siguijón, „en
hlutverk mitt felst þá einkum í því að fylgjast
með öllu verkinu, breyta og bæta og auðvitað
eru svona verk unnin í mikilli og náinni sam-
vinnu og samráði við þá iykilmenn sem þurfa
að leggja sitt að mörkum til að hver og ein
sýning gangi upp. Fyrir utan leikstjóra og
hönnuð eru þeir ljósameistari, hljóðmaður og
sá sem æfir hreyfingar nema í tilviki Brynju
því hún hefur alla tíð unnið sviðshreyfingar
sjálf, telur það óijúfanlegan og sjálfsagðan
þátt í leikstjórninni,“ og segir sjálf um það
atriði: „Leikstjórinn verður að geta séð fyrir
sér hreyfinguna og formið og þar með dýnam-
íkina í hverri sýningu."
Gerum ekki
annaó á meóan
Er kúnst að halda áætlun þegar frumsýning-
ardagur er ákveðinn með löngum fyrirvara?
„Það þarf að halda vel á spöðunum," eru þau
sammála um. „Öll verkstjórn og skipulag skipta
miklu máli og þess vegna eru undirbúningurinn
og forvinnan svo nauðsynleg. Við erum iðulega
að stýra stóru og dýru bákni þar sem atvinnu-
leikhúsin eru annars vegar og þetta verður
sprettur upp á líf og dauða þegar frumsýningin
nálgast og við róum lífróður fram að frumsýn-
ingu. í starfínu felst meira en bara að hanna
hlutina og segja leikurum til. Dæmið verður
að ganga upp á þeim tíma sem er til stefnu og
þá verður kannski að loka á heimilislíf og þann-
ig má segja að þetta sé all sjálfhverft starf,“
segja þau og Brynja bætir við: „Menn gera
ekki annað á meðan og ég er eiginlega alveg
búin að vera eftir tömina. Ég hef oft dáðst að
Ólöfu, konu Siguijóns, því hún starfar ekki við
leikhús eins og maðurinn minn en hún hefur
sýnt einstakan skilning og þolinmæði öll þessi
ár því meðan spretturinn stendur yfir held ég
að Siguijón sjáist ekki mikið heima hjá sér!“
Eins og áður er nefnt er nýjasta verkið sem
þau Brynja og Siguijón unnu saman uppsetn-
ing á Fögru veröld eftir Karl Ágúst Ulfsson:
„Þetta var tekið með nokkuð snöggu átaki,“
sagði Brynja, „enda hefur allt gengið frekar
hratt fyrir sig í Borgarleikhúsinu og hlutirnir
eru teknir í stökkum. Ég hef mikið álit á Karli
Ágústi sem leikritahöfundi og hann á örugg-
lega framtíð fyrir. sér þar. Það hefur verið
mjög gaman að eiga þátt í þessari uppsetn-
ingu, öll tónlistin er ný, eftir Gunnar Reyni
SVeinsson og þarna koma fram 20 syngjandi
leikarar ásamt 6 manna hljómsveit á stóra
sviði Borgarleikhússins."
Fékk tima til að hugsa
Hvoragt þeirra Siguijóns og Brynju era leng-
ur í föstu starfí hjá leikhúsum, Siguijón hætti
í Þjóðleikhúsinu eftir 15 ára veru þar, kvaðst
vilja hafa óbundnar hendur til að sinna fleiri
verkum en einungis leikmyndahönnun og hefur
snúið sér æ meir að myndlistinni. Viðskilnaður
Brynju varð öllu sögulegri eins og lesendur
eflaust muna þar sem nýr leikhússtjóri sagði
henni upp ásamt öðrum fastráðnum listamönn-
um hússins, reyndar áður en hann tók við starf-
iriu. „Uppsagnirnar vora því dregnar til baka.
Ég varð þá verkefnalaus við húsið í heilt ár
þar til næsta uppsögn reið yfir. Allt í einu fékk
ég næði til þess að hugsa, og „búa manni mín-
um fagurt heimili". Ég hafði unnið óhemjumik-
ið þessi tæpu 30 ár sem ég var fastráðin við
stofnunina Þjóðleikhús. Nú fór ég að taka til
og koma reglu á öll þau gögn, myndir og
dagbækur okkar hjóna úr Jeikhúsinu sem lágu
í hrúgum uppi á háalofti. Árangur þessarar til-
tektar er bókin „Brynja og Erlingur fyrir opnum
tjöldum" sem ég skrifaði ásamt Erlingi og Ing-
unni Þóru Magnúsdóttur sagnfræðingi en Mál
og menning gaf hana út fyrir jólin 1994.“
En hvemig fínnst Siguijóni að hafa ekki leng-
ur með höndum fast starf hjá leikhúsi?
„Ég kann bara vel við það. Eins og ég nefndi
vildi ég komast í annað en bara leikmyndahönn-
un og hef síðustu árin starfað við myndlistina,
það sem ég lærði í upphafi. Meðfram hef ég
tekið að mér verkefni í leikhúsi og þá eru verk-
efnin auðvitað oft sveiflukennd, stundum hrúg-
ast þau að manni en síðan er rólegra á milli.“
Gagnrýni kom líka til umræðu - eins og
kannski alltaf þegar rætt er um leiklist: „Ég
er komin með harða skel,“ segir Brynja, „en
ég þarf sannarlega ekki að kvarta yfír„vondri
gagnrýni“ gegnum árin. Oftast segir gagnrýn-
in mér meira um gagnrýnandann sjálfan en
sjálfa mig og samstarfsfólkið. En verst þykir
mér að geta ekki glaðst yfír lofínu og þá á
ég við ef ég þekki gagnrýnandann á því að
vera fákunnandi, fordómafullan og þjáðan af
mannfyrirlitningu. Það er vont að vera hrósað
af slíkum mönnum. En starf gagnrýnandans
er ákaflega erfítt og vanþakklátt starf og mik-
il þversögn í því að hann þarf að kynna sér
innviði leikhússins og eðli listgreinarinnar en
fær kannski takmarkaðan aðgang að lista-
mönnunum og leikhúsinu. Þessi tveir aðilar
verða að skilja á milli vináttu eða óvináttu og
trúnaðar annars vegar og fagmennsku beggja
hins vegar.“
Stendur nokkuð til að hætta samstarfinu?
„Það er engin ástæða til þess - meðan ein-
hveijir vilja njóta krafta okkar. Það hefur ver-
ið gaman að eiga þátt í að íslensk verk eru
nú meira metin en áður var og það væri gam-
an að takast brátt aftur á við eitthvert af klass-
ísku verkunum," segja þau að lokum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. FEBRÚAR 1997 15