Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1997, Side 16

„ÞAÐ ER
STÚLKAN
MÍN“
EFTIR SIGRÍÐI ÞORGRÍMSDÓTTUR
Hólmfríóur Jónsdóttir frá Reykjahiíó skrifaóist á vió
Jónas Hallgrímsson skáld þar til hann dó, en háöldr-
uó brenndi hún bréfin og vió vitum ekki hvort hún
var sá „engill meó rauóan skúf í peysu“ sem Jónas
orti um. En til eru bréf hennar og unnustans, séra
Jóns Sveinssonar, þeim var meinaó í fyrstu aó eigast.
. . . heilsaðu einkum ef að fyrir ber
engil með húfu og rauðan skúf, í peysu;
þröstur minn góður, það er stúlkan mín.
ANNIG orti Jónas Hallgríras-
son árið 1844. Fimm árum
áður var hann á ferð í Mý-
vatnssveit við rannsóknir.
Sjálfur segir hann frá því í
dagbókum sínum að sr. Jón
Þorsteinsson í Reykjahh'ð,
ættfaðir Reykjahlíðarættar-
innar, hafi „góðfúslega" boðist til að vera
leiðsögumaður hans. Ég hef hins vegar
heyrt þá sögu að honum hafi verið fengin
til fylgdar átján ára yngismær, Hólmfríður
Jónsdóttir í Reykjahlíð, dóttir sr. Jóns
Þorsteinssonar og Þuríðar Hallgrímsdóttur
frá Ljósavatni, áttunda í röð tólf systkina.
Ef til vill þótti Jónasi ekki ástæða til að
minnast á samfylgd kornungrar stúiku í
tengslum við rannsóknir sínar. Þó er sú
saga einnig til að Jónas hafi fengið auga-
stað á stúlkunni. Var hún ef til vill „eng-
ill með húfu og rauðan skúf í peysu“?
Sagt er að þau Jónas og Hólmfríður
hafi skrifast á til dauðadags hans, árið
1845, sama árið og Hólmfríður giftist sr.
Jóni Sveinssyni. En bréfin hans Jónasar
eru ekki til lengur, Hólmfríður brenndi þau
áður en hún lést háöldruð árið 1915. Lík-
legast fyrirfinnast heldur engin bréf frá
henni til hans. Og ekki svaraði hún spurn-
ingum afkomenda sinna um samband sitt
við Jónas. Fannst fólki víst ekki koma það
neitt við - og það var líklega hárrétt hjá
henni. En forvitnin um ástir og örlög læt-
ur ekki að sér hæða. Það er nú einu sinni
mannlegt eðli að reka nefið í hluti sem
okkur koma ekkert við. Ég, afkomandi
Hólmfríðar í fjórða lið, get ekki stillt mig
um að hnýsast í einkamál hennar og að
velta þeim fyrir mér. Og þótt hún brenndi
bréfunum frá Jónasi, þá brenndi hún ekki
ástarbréfunum sem hún og Jón sendu sín
á milli með leynd í kringum árið 1840.
Með leynd, því þeim var meinað að eig-
ast . . .
Já, Jónasi kann að hafa litist vel á ungu
prestsdótturina, en hugur hennar var
bundinn öðrum. Það var ungur maður,
tuttugu og fjögurra ára, og hafði dvalið í
Vogum í Mývatnssveit um svipað leyti og
Jónas Hallgrímsson kom í sveitina til rann-
sókna. Það er óneitanlega freistandi að
skemmta sér við tilhugsunina um að þeir
hafi keppt um ástir ungu stúlkunnar. Og
því ekki? Var þetta ekki á rómantísku
skeiði í íslandssögunni? En hér verður
hugarflugið að ráða ferðinni, því ekki
finnast neinar heimildir um að þeir Jónas
og Jón hafi verið á ferðinni á sama tíma,
þótt báðir dveldu í sveitinni árið 1839. Og
ekki er að sjá á bréfum Hólmfríðar til
unnustans að hann hafi þurft að keppa
hart til að vinna ástir hennar. „Guð veit
ég elska yður líka,“ segir hún í bréfi til
hans árið 1841. En foreldrar hennar voru
andvíg þessum ráðahag og meðan svo var
kom það ekki til greina. Samþykki yrði
að fást. Og þau biðu þolinmóð og skrifuðu
hvort öðru löng og hástemmd bréf, þrung-
in harmi aðskilnaðarins. Ef til vill yrðu þau
að ganga í hjónaband með öðrum, en allt-
af skyldu þau elskast, út yfir gröf og dauða.
En hver var þessi Jón sem Hólmfríður
tók fram yfir aðra menn, jafnvel þjóðskáld-
ið rómantíska (kannski gekk hann ekki í
augun á konum, þótt ljóðin hans gerðu
það . . . ?) Jón Sveinsson var sonur
Sveins Pálssonar læknis og Þórunnar
Bjarnadóttur, landlæknis. Hann var fædd-
ur árið 1815 og lauk námi frá Bessastaða-
skóla árið 1839. Þá fór hann norður í land
og heimsótti frænda sinn og vin, Bjarna
Thorarensen, amtmann og skáld. I norður-
ferðinni kom hann við í Mývatnssveit, sem
fyrr segir.
Kennimenn og
„drykkjudónar"
Svo virðist sem Jón hafi skrifað Pétri
bróður Hólmfríðar fljótlega eftir Mývatns-
heimsóknina og falast eftir hönd hennar.
Pétur svaraði því neitandi og sagði að
Hólmfríður vildi ekki þann ráðahag. Af
einhverjum ástæðum sýndi Pétur Hólmfríði
þetta bréf sitt og hún varð „brennandi
gröm“ þegar hún las það sem hann skrifaði.
Þetta var einmitt á móti því sem ég
hafði sagt. Ef ég á að segja yður hverja
orsök þau báru fyrir verðið þér að lofa
mér því að taka það ekki ilia upp fyrir
þeim elsku vin! þó hún sé röng!. . . Þau
þóttust hafa með sönnu frétt að þér væruð
ákaflegur drykkjumaður og að því skapi
mislyndur utan brennivíns.
Já, ljótt var það og vart að undra að
foreldrar Hólmfríðar væru ófús á að gefa
dóttur sína slíkum manni. Hans heittelsk-
aða trúði samt engu illu upp á hann, en
hafði þó áhyggjur, enda þekkti hún böl
drykkjunnar frá eigin heimili. Sr. Jón Þor-
steinsson var víst „nokkuð mikilfenglegur
við vín“, eins og sagt er um hann í ævi-
skrám. „Drykkjuskapur föður míns er eina
efni tii óánægju í þessum bæ því hann er
sá grófasti sem ég hefi heyrt um getið“,
sagði Hólmfríður í bréfi til Jóns. Og ef
sögusagnirnar eru sannar þá var faðir
hennar ekki ónýtur í kvennamálum heldur.
Jón Sveinsson taldi sig „tekinn fyrir“
og drykkjuskapur hans sagður miklu meiri
en hann var. Að vísu neyddist hann til að
umgangast „drykkjudóna", en það var
vegna þess að hann var tilneyddur, sagði
hann Hólmfríði:
HÓLMFRÍÐUR JÓNSDÓTTIR. „Ég kvíði fyrir að þér hafið ímyndað yður mig langtum
fullkomnari en ég ~er, en - .. . ég ætla að segja fyrst frá geðsmununum, þeir eru
voðaiega stórir, i meira lagi viðkvæmir og að því skapi minnugir með og mótgjörða
. . . Þá tekur eigi betra við þegar ég þarf að segja yður, að ég sé dauðans lítið að mér
til munns og handa. Ég veit ekki sjálf hvernig ég er gáfuð. Þannig lýsti Hólmfríður sjálfri
sér i bréfi til unnustans. Myndin sýnir Hólmfrfði háaldraða f hópi afkomenda sinna.
JÓN SVEINSSON. Ekki er annað að sjá
en að hann hafi verið mesti myndarmað-
ur, enda leist stúlkunum vel á hann, sagði
hann í bréfi til Hólmfríðar: Ég gladdist af
þvíþegar þú fórst að biðja mig um portra-
it af mér, því ég sé á því að þér þykir
gaman að hafa þó ekki sé nema skuggann
af mér. Það er annars undarlegt, svo ég
fari nú að spauga, að ykkur stúlkunum
skuli lítast vel á mig, því ég sé mig aldrei
svo að ég hræðist mig ekki. Því ég stend
mér æfinlega sjálfur fyrir hugskotssjónum
lengi eftir að ég hef séð mig í spegli, enda
skyldi það ei oft verða, ef ég ei þyrfti að
vera að skafa á mér granirnar, en - allt
um það má ég samt raupa af því og furða
mig á, að stúlkunum líst mörgum dável á
mig, og því betur sem ég hef lengi kynni
við þær. Og það eru fleiri en þú elskan
blíða! sem eru með því marki brenndar,
svo ei er þér einni að lá, en ég vil nú eng-
um unna Ijótleika minn nema þér . . .
Ég hugga mig og þig einungis með því,
að ef við næðum saman mundi ég hvorki
verða mér né þér nein vansæmd eða hug-
raun, nei! þvert á móti, því þá mundi öllu
því óveðri slota, sem nú bylur á mér í bak
og fyrir ... Þú biður mig elskan blíða
þess, sem þú mátt skipa mér, nefnilega
að forðast selskap með drykkjudónum, ég
vil það af hjarta, en - á illt með að kom-
ast svo af að ég ei sé stundum með þeim
sem öðrum, þar ég verð að hafa umgengni
við þá, með því líka ég er sem útskúfaður
af flestum hinna; en - ég finn svo mikið
til sjálfs míns, að ég vil feginn svo sem
get sporna við umgengni þeirra, sem láta
svínum og vörgum verr, ég er of vel viti
borinn - enda þó kenndur væri, að vera
í flokki þeirra hunda, sem bítast og rífast,
og sé maður nærri, fær maður orð fyrir
sama, þó maður sé meir en saklaus, og
hafi óbeit á þess háttar, þetta sem fleira
hef ég mátt reyna.
Hvergi er þess getið í æviskrám að Jón
Sveinsson hafi verið „mikilfenglegur við
vín“ eins og nafni hans og tengdafaðir.
Hins vegar segir hann sjálfur frá því af
og til í dagbókum sínum að hann hafi feng-
ið sér ótæpilega neðan í því við viss tæki-
færi. En það hefur sennilega ekki verið
meira en sjálfsagt þótti af góðum kenni-
manni á miðri 19. öld.
„Guð veit ég elska yóur lika"
Háa skilur hnetti
himingeimur,
blað skilur bakka og egg;
en anda, sem unnast,
fær aldregi
eilífð að skilið.
Að þeim Jóni og Hólmfríði skyldi meinað
að eigast féll fullkomlega að rómantíkinni,
ástin var harmræn og elskendur gátu oft
ekki sameinast fyrr en í öðru lífi. Jón og
Hólmfríður lifðu sig inn í harmleikinn og
skrifuðust á leynilega í gegnum Sigurgeir
bróður hennar. Hólmfríður var aðeins 19
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. FEBRÚAR 1997