Lesbók Morgunblaðsins - 19.04.1997, Blaðsíða 12

Lesbók Morgunblaðsins - 19.04.1997, Blaðsíða 12
OKEYPIS TIL KAUPSKIP á Seyðisfiröi 1882. KAUPMANNAHAFNAR EFTIR ÞORLÁK AXEL JÓNSSON Möguleikarnir til aó komast til Hafnar voru allgóó- ir lengst gf einokunartímanum. Kaupmenn uróu aó flytjg ókeypis alla sem höfóu reisupassa og hægt var aó hafg meó sér nesti til feróarinnar. ISLENDINGAR máttu fara ókeypis með skipum einokunarverslunarinnar á milli íslands og Kaupmannahafnar frá 1684 til 1787. Þessi staðreynd hefur látið lítið yfír sér í baráttusögu þjóðar- innar. „Einangrun íslands hefur verið rofín!“ Hversu oft hafa landsfeður og -mæður ekki haft þetta heróp á vörum þegar ný eimskip eða flugvélar hafa verið tekin í notkun nú á 20. öld? Jón Sigurðsson forseti og aðrir sögumenn sjálfstæðisbarátt- unnar drógu upp mynd af einangraðri þjóð undir útlendri stjórn, sem hafði tapað skipum sínum og frelsi. Nú var „mál vílmögum að vinna erfiði", eins og Jónas orti, og ijúfa ein- angrunina. Þetta hafa allir sannir Islendingar viljað síðan. Var þjóðin einangruð? Skipti ein- hveiju máli í því efni að hægt var að komast ókeypis úr landi? Var ísland einangrað frá Kaupmannahöfn eða áttu sér kannski stað fólksflutningar til höfuðborgarinnar? Vandamál er að finna heimildir um ferðalög á tímabilinu. Lagabókstafir, skjalasöfn emb- ætta og einstaka athugasemdir samtíma- manna gefa okkur þó ákveðna mynd. Tóku allir sér vegabréf eða reisupassa, eins og þeir voru kallaðir, hjá amtmanni eða land- fógeta í samræmi við lög frá 1674? Jón sagn- fræðingur Aðils ályktaði; „var þessu eigi fram- fylgt mjög stranglega" en Magnús amtmaður Gíslason áieit um 1760 að of margir létu nægja að fá passa hjá sýslumanni.' Er ekki einmitt líklegt að útvegun á gildum reisupassa hafí verið fyrirhafnarinnar virði, af því að þá voru kaupmenn skyldugir að flytja ferðalang- inn? Menn á flótta undan yfírvöldum viðhöfðu að sjálfsögðu ekki slík formlegheit, fangar fóru í járnum og mörg dæmi eru þess að fólk færi utan með eriendum fískimönnum, það gerði til dæmis Jón Ólafsson Indíafari.2 Á einokunartímanum sigldi um það bil 21 skip árlega til landsins á um 24 hafnir.* Lands- menn hafa því átt tiltölulega auðveldara með að komast í farkostinn til útlanda heldur en nú í lok 20. aldar, þegar allir þurfa fyrst að ferðast suður á Miðnesheiði. Ferðin tók að sjálfsögðu lengri tíma en nú, jafnvel mánuð eða meira og farþegum var stundum skipað til vinnu um borð. Skipstjóri kallaði í kæru- máli að þeir hefðu verið látnir „þrífa undan sér“ en farþegamir lýstu erfíði, löngum varð- stöðum og kaðalhöggum. Stúdentinum í hópn- um var þó hlíft við slíku. Farþegar höfðu með sér nesti til ferðarinn- ar. Hörmangarar, sem ráku nútímalegt fyrir- tæki á mælikvarða síns tima - vildu bara græða peninga og virtu fornar venjur við- skiptavinanna að vettugi - buðu fyrstir ein- okunarkaupmanna fæði til sölu á leiðinni. ís- lendingar létu það ekki á sig fá og höfðu áfram með sér nesti. Einokunarkaupmenn voru skyldugir að taka sendingar til íslenskra námsmanna í Kaup- mannahöfn, mat og klæði. Kaupmönnum var illa við þetta, ekki nóg með fyrirferðina, held- ur var hægt að selja vörurnar úti með stór- hagnaði og hann ætluðu þeir sjálfum sér. Yfirvöld urðu að grípa til aðgerða vegna þess- ara forréttinda námsmanna, verðmæti send- inga var takmarkað við að vera 8 ríkisdalir árlega, síðar var það hækkað í 20 rd. og loks að hver stúdent nyti flutningsréttar í aðeins fímm ár. Grunsamlegt þótti að námsmenn fengju æðardún og lýsi til sín út en ekki matvæli og ullarföt. Við sjálft lá að Hörmöng- urum tækist að stöðva sendingarnar með öllu er í ljós kom að einn stúdenta hafði keypt útlendar vörur fyrir varninginn og sent heimá- leið með einum skipveija.1 Hveijir íslendinga fengu reisupassa hjá yfir- völdum? Til þess að fá einhveija hugmynd um þetta, hefur verið leitað í skjölum amtmanns- embættisins fyrir árin 1767-1769.1 Þessi þrjú ár fengu að minnsta kosti 76 reisupassa. Þar af vitum við að voru 66 karlar og ekki færri en 7 konur. Tvær danskar iðnaðarmannafjölskyldur með börn fóru utan, kaupmaður með þjónustu- fólki og sömuleiðis skipstjóri með skipshöfn. Jón Magnússon íslenskur fór til þess að „forsoge sin lykke". Mesta athygli vekur hversu margir iðnnemamir - „haandsværks- drenger“ - voru eða 38, sem er helmingur farþega, stúdentar voru aðeins 9, ekkert er kveðið á um starfsheiti 15 þeirra karlmanna sem fóru. Flestar kvenanna eða Qórar, kölluð- ust „piger“, voru ef til vill þjónustustúlkur í liði samferðafólks þó eins líklegt sé að þær hafi farið til þess að vinna úti, en þar voru líka madömur og dætur. Bænda er ekki getið meðal farþega þessi árin. Ekki er ljóst hvort heimilt er að draga álykt- anir um utanferðir almennt á tímabili ókeypis flutninga út frá þessum upplýsingum. Við vit- um að ráðamönnum þótti nóg um ferðafrelsið og „misnotkun" almúgans á því. Sumir fóru jafnvel til útlanda á hveiju ári. Bóndinn „Magnus Philipsen" var einn af þeim og hafði „nu udi tvende Aar efter hin anden her til Staden udreist".6 Það átti ekki að fara í nein- ar skemmtiferðir. Landsnefndin fyrri, er rann- sakaði þjóðarhag, skrifaði í skýrslu sína 1771 að ein ástæða fólksfækkunarinnar í landinu væri að alltof margir færu utan undir þvf „yfirskyni" að læra iðn en kæmu svo aldrei aftur.7 Hér er gert ráð fyrir meiri fólksflutning- um út en heim aftur og fullyrðingar um fólksfækkun bijóta í bága við þá skoðum að þjóðin hafi verið einangruð í landi sínu. Fátt þótti verra en að hverfa úr landi eftir að hafa hlotið rándýrt uppeldi í stað þess að vinna bændum. Aftur á móti töldu margir að íslensk æska þyrfti menntun ef landið ætti ekki ávallt að vera á eftir nágrannalöndunum. Björn Magnússon lögmaður vildi auka mennt- un á sviði landbúnaðar, skipstjórnar og við- skipta. Hann skrifaði 1757: ... ómissande er ad láta sem flesta sigla ut af landenu, ecke upp á studia, heldur fyrer vinnumenn á Amager og Sellande, hvar þeir lærdu sádverk og bónda arbeid; fyrer skips- karla og dreinge, kaupmanns karla og dreinge etc.“* Á árunum 1784-1788 voru á milli 20 og 30 stúlkur við nám í vefnaði og spuna í Dan- mörku.* Ólafur amtmaður Stefánsson lét iðn- nema heita sér því að koma aftur til landsins að námi loknu. Stjórnvöld í Höfn gerðu ekki athugasemd við það en áréttuðu að ekki mætti banna neinum að fara utan til þess að gerast hermaður eða sjóliði og sögðu engum skylt að snúa aftur til íslands gæti landið ekki aflað þeim lífsviðurværis.10 Hagsmunir íslenskrar stórbænda- og emb- ættismannastéttar fóru ekki saman við þörf höfuðborgarinnar fyrir vinnuafl, sem hún dró til sín hvaðanæva úr ríkinu á þenslutímum, sem voru þar lengst af 18. aldar. Fjöldi Norð- manna fluttist árlega til Kaupmannahafnar, frægastur þeirra er líklega skáldið Holberg. íslendingar hrifust með af sama fólks- straumi, einn þeirra var Gottskálk Þorvaldsson sem fór utan til iðnnáms, gerðist tréskeri og gat sveininn Bertel er kallaði sig Thorvaldsen. Við vitum að þau voru miklu fleiri er fóru en ekki er auðvelt með leit." Reisupassinn opnaði landanum nýja veröld, en eðli sínu trúr sem þjónn skrifræðisins, mótaði hann eiganda sinn að nokkru eftir lög- málum nýja heimsins. Sjálfu nafni ferðafólks- ins var breytt og skrifað á dönsku. Gætum við þekkt aftur sem landa okkar þá Ole Brandsen og Gudmúnd Pettersen? Kannski gengi betur með Solveig Johansdatter, að minnsta kosti þangað til hún giftist og fengi ættarnafn. Auðvitað er ekkert vonlaust að rekja mætti slóð margs þessa fólks úti í Höfn, til dæmis í kirkjubókum en það hefur lengi verið erfitt að finna einstaklinga í stórborginni. Árið 1745 barst Pingel amtmanni kæra frá bónda nokkr- um yfir því að eiginkona hans hefði, gegn vilja bónda, farið með Skagastrandarskipi til Kaupmannahafnar. Amtmaður svaraði með hálfkæringi og bað um hið nýja heimilisfang hennar; „ellers skulda Mand længe kunde soge forgiæves i det vidleftige Kiobenhavn."12 Möguleikarnir til þess að komast til Hafnar voru allgóðir lengst af einokunartímans. Kaup- menn urðu að flytja ókeypis alla sem höfðu reisupassa og hægt var að hafa með sér nesti til ferðarinnar. Söguritarar hafa lengi horft til þeirrar hagrænu einangrunar sem hlaust af því að öll utanlandsviðskipti voru bundin Danmörku. Aftur á móti er ljóst að þjóðin var ekki einangruð á íslandi, auðvelt var að kom- ast til útlanda. Samskipti hjáiendunnar og höfuðborgarinnar voru ekki bundin vöruskipt- um og háskólamenntun. Ungt fólk leitaði sér menntunar og tækifæra í Kaupmannahöfn, sem ekki buðust heima, konur stungu af frá eiginmönnum, yfírvöld höfðu áhyggjur af fólksfækkun. 'Sbr. Jón Aðils. Einokunarverzlun Dana á lslandi 1602- 1787. (1919), 349-50, 354. ’Jón Ólafsson. Reisubók. ‘Glsli Gunnarsson. Upp er boðið lsaland. (1987), 85. ‘Sbr. Jón Aðils (1919), 350-55. 'Þj'óðskjalasafn íslands: Bréfabók amtmanns 18. bd. 1766-1768, registur yfir fyrri- og seinni hluta; Brb. amtm. 19. bd. 1768-1769, registur. ‘Lovsamling for Island 3. (1854), 397. ’Harald Gustafsson. Mellan kung och allmoge. (1985), 162. “Jón Aðils (1919), 217 neðanmáls. ‘Sbr. Lýður Björnsson, I Upplýsingin á islandi. (1990), 102. '“Lovsamling 3. (1854), 733-34. "Sbr. Jón Helgason. Islendingar ( Danmörku fyrr og stðar. (1931). "Harald Gustafsson, í Skog och Bránnvin. (1984), 288. 12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. APRÍL1997

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.