Lesbók Morgunblaðsins - 19.04.1997, Blaðsíða 17

RANNSÓKNIR
Á ÍSLANDI
UMSJÓN: SIGURÐUR H. RICHTER
Islenska ströndin er frekar vogskorin
ef frá er talin suðurströndin. Inn í
hana ganga flóar, firðir, víkur og
vogar. Nokkurs ósamræmis gætir í
nafngiftum á slíkum svæðum en al-
mennt er talað um firði þegar um er
að ræða tiltölulega mjótt og langt
svæði sem afmarkast af landi á þrjá
vegu en er opið fyrir hafí á einn veg.
Gildi fjarðanna fyrir þjóðfélagið er marg-
víslegt. í firðina hefur þjóðin í gegnum aldirn-
ar sótt hluta lífsbjargarinnar. A síðustu árum
og áratugum hefur aukið magn sjávarfangs
verið sótt í firðina og þá gjarnan tegundir
sem ekki hafa verið nýttar áður svo sem
hörpudiskur, rækja og nú á síðustu árum
ígulker. Þá er ótalið það hlutverk sem firðir
og flóar hafa sem uppeldissvæði nytjafiska
við ísland. Einnig eru firðirnir mikilvæg úti-
vistarsvæði og má þar nefna íjöruferðir,
sportveiði og skemmtisiglingar. En þar sem
firðirnir eru frekar lokaðir fyrir hafinu úti
fyrir getur ýmiskonar mengun orðið þar í
meira mæli en fyrir opnu hafí þar sem þynn-
ing mengunarefna verður meiri vegna virk-
ari blöndunar.
RENNSLI í Fnjóská.
HAFFRÆÐI EYJAFJARÐAR
EFTIR STEINGRÍM JÓNSSON
Til aó ótta sig ó straumum í Eyjgfirói voru straum-
mælar lagðir við dufl báðum megin í mynni fjarðar-
ins, en Háskóli Islands, Háskólinn á Akureyri og
Hafrannsóknastofnunin hafa haft samvinnu um
gerð reiknilíkans af firóinum.
Rannsóknir
Þegar útibú Hafrannsóknastofnunarinnar
var flutt til Akureyrar 1991, og samstarf
hófst við sjávarútvegsdeild Háskólans á Ak-
ureyri, þótti eðlilegt að rannsóknir, sem þess-
ir aðilar stæðu að, beindust fyrst að hinu
nánasta umhverfi og var Eyjafjörðurinn
ákjósanlegur vettvangur. Ráðist var í að
rannsaka grunnþættina í vistkerfi fjarðarins
til að skapa undirstöðu fyrir frekari rann-
sóknir á lífríki hans. Eyjafjörður hentar að
ýmsu leyti vel til slíkra rannsókna. Hann er
tiltölulega lítið og vel afmarkað svæði en er
þó einn stærsti fjörður landsins, 60 km lang-
ur og 15 km breiður í mynninu. Hann hefur
til að bera verulegan fjölbreytileika, bæði
hvað lífríki og umhverfisþætti varðar.
Farnir voru 15 leiðangrar á tímabilinu frá
lokum apríl 1992 til miðs ágústs 1993. í
þessum leiðöngrum var mældur hiti, selta,
ljómun (sem er mælikvarði á magn svifþör-
unga), súrefni og næringarefni svo og fram-
leiðni svifþörunga. Sýni voru einnig tekin af
örverum, svifþörungum, dýrasvifi (þar á
meðal hrognum, fisklirfum og seiðum) auk
botndýra. Ymsir ytri þættir hafa áhrif á líf-
ríkið í sjónum og þá ekki síst nálægt landi.
Til að hafa einhveija hugmynd um þessa
þætti voru framkvæmdar ýmsar mælingar,
svo sem vindmælingar og straummælingar
auk þess sem Orkustofnun lét í té mælingar
á ferskvatnsrennsli til fjarðarins.
Árslióabreytingar
Allt líf á okkar breiddargráðum er mjög
háð árstíðabreytingum og það á ekkert síður
við um lífið í sjónum en líf á landi. Því er
afar mikilvægt að fylgjast með árstíðabreyt-
ingum á umhverfisþáttum og reyna að skilja
eðli þeirra og áhrif á lífríkið. Sem dæmi um
slíkar árstíðabreytingar er sýnt á 1. mynd
ferskvatnsrennsli Fnjóskár til fjarðarins.
Rennslið er tiltölulega jafnt yfir veturinn en
eykst síðan mjög snögglega þegar snjóa ieys-
ir og nær hámarki í maí eða júní eftir ár-
ferði. Rennslið helst síðan stöðugt og heldur
lágt yfir sumarmánuðina en með haustrign-
ingum koma oft litlir toppar í rennslið. Fersk-
vatnið eykur lagskiptingu í firðinum sem
getur verið mjög mikilvægt fyrir þróun svif-
þörunganna. Hvernig seitan og hitinn í firðin-
um breyttist úti fyrir mynni Hörgár er sýnt
á 2. mynd en þar sést glöggt hvernig fersk-
vatnsrennslið hefur áhrif á lagskiptinguna í
firðinum, auk þess sem aukin upphitun hjálp-
ar til við að mynda létt yfirborðslag en eðiis-
þyngd sjávar eykst með aukinni seltu og
lækkandi hitastigi.
Straumar
Til þess að átta sig á straumum í Eyja-
firði voru straummælar lagðir við dufl beggja
megin í mynni fjarðarins. Innstreymi í fjörð-
inn á sér stað vestanmegin í firðinum en
útstreymið austanmegin. Ástæðan fyrir þessu
er sú að á hafstrauma virkar svokallaður
Coriolis-kraftur sem veldur því að á norður-
hveli jarðar sveigir hann allt sem hreyfist til
hægri við hreyfistefnuna. Krafturinn á rætur
að rekja til snúnings jarðarinnar um möndul
sinn. Irminger-straumurinn, sem fellur aust-
ur með Norðurlandi, leitar því vestanmegin
inn í firði og flóa þar um leið og hann kem-
ur að mynni þeirra. Þó þarf fjörðurinn að
vera nægilega breiður og er þar um ákveðið
samspii milli lagskiptingar sjávar og Coriolis-
kraftsins að ræða. Sjórinn sem þarna kemur
Gildifjaróannafyrir pjód-
félagiö er margvíslegt.
Þangad hefurpjódin sótt
hluta lífshjargarinnar og
par eru uppeldissvæói
nytjafiska.
inn í fjörðinn er saltari en sjórinn sem til
staðar er í firðinum og heldur hann sig að
öllu jöfnu vestanmegin fjarðarins og það
myndast þannig einskonar hringstreymi í
firðinum. Þetta veldur því að jafnseltulínur
í firðinum liggja mjög oft langsum eftir firðin-
um eins og dæmi er sýnt um á 3. mynd.
Eitt dæmi sem sýnir þessa hringrás, og
margir þekkja eflaust vel og auðvelt er að
sjá með berum augum, er þegar leysingar
verða á vorin og Eyjafjarðaráin streymir
mórauð inn í pollinn. Þá sveigir hún strax
til austurs eða til hægri við hreyfístefnuna
og síðan má oft fylgja henni marga kíló-
metra út eftir firðinum þar sem hún heldur
sig upp við land á tiltölulega mjóu belti.
SELTA í Eyjafirði dagana 29.9.-1.10
1992. Punktarnir sýna hvar seltan var
mæld.
Líkanasmíó
Til þess að átta sig betur á straumum í
Eyjafirði hafa Háskóli Islands, Háskólinn á
Akureyri og Hafrannsóknastofnunin haft
samvinnu um gerð reiknilíkans af firðinum.
Þá eru settar upp jöfnur fyrir þá krafta sem
máli skipta fyrir straumana og þessar jöfnur
síðan leystar í tölvu. Hægt er að nota slík
líkön til að átta sig á áhrifum breytilegra
aðstæðna t.d mismunandi vindátt, fersk-
vatnsstreymi o.s.frv. Þetta er mjög mikilvægt
þegar meta á dreifíngu mengunarefna. Einn-
ig er hægt að nota slík líkön til að átta sig
á reki svifdýra, þar á meðal fisklirfa og seiða.
Það ber þó alltaf að hafa í huga að þau leysa
ekki allan vanda og samnotkun slíkra líkana
og mælinga er það sem bestan ávöxt gefur.
Þá er hægt að nota mælingarnar til að sann-
reyna líkanið. Líkanið er aftur hægt að nota
til að gefa heilstæðari mynd af ákveðnum
hafsvæðum og til að átta sig á hvar best sé
að mæla ákveðna hluti.
Höfundur er útibússtjóri Hafrannsóknastofnun-
arinnar á Akureyri og dósent við Háskólann á
Akureyri. Rannsóknaráð stendur að birtingu
þessa greinaflokks.
EFRI myndin sýnir hitastigið í gráðum á Celcius úti fyrir mynni Hörgár en sú
neðri sýnir seltuna í prómillum á sama stað. Svörtu þríhyrningarnir sýna hvenær
mælingarnar voru gerðar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. APRÍL 1997 17,