Lesbók Morgunblaðsins - 23.08.1997, Síða 10

HETJAN Siegfried, tákn germanskrar forsögu, hér í kvikmynd frá 1922.
á mjög frumstæðu stigi. Reynt hefur verið
að fínna líkur á námugreftri í Harz-fjöllum,
en ekkert hefur fundist í þá veru. Germanskir
karlmenn höfðu mikla ömun af vinnu, iðnaður
og landbúnaður voru ekki að þeirra skapi.
„Konumar urðu að sjá um húshald og búskap
auk þeirrar frumstæðu akuryrkju sem stunduð
var, konur og böm og gamalmenni, eða allir
þeir sem ekki töldust færir ránsferða eða bar-
dagahæfír," skrifaði Tacitus.
A fyrstu öld e.Kr. virðist aðskilnaður karla
og kvenna um verk og skyldustörf skerpast,
sem getur stafað af nálægð Rómvetja, hættu-
legur óvinur ógnaði germönskum lífsháttum
og meiri áhersla var nú lögð á heræfíngar og
skæruhemað milli þjóðflokka, þar með jókst
ánauð kvenna og vinnufólks.
Frumstæóar þjódir
Hugmyndir manna um trúarbrögð Norður-
Evrópumanna em óljósar. Fomleifafræðingar
hafa án árangurs leitað helgistaða germanskra
þjóðflokka. Enginn veit hvar „Tanfana", helg-
asti staður Maser-þjóðarinnar var. Ekki vita
menn heldur hvar „Irmisul" eða „heimssúlan",
helgistaður fom-Saxa, lá. Ef til vill var það
hin heilaga eik, gífurlegt tré eða trésúla. Þó
hafa fundist blótstaðir í Thiiringen og víðar.
Þær leifar sem fundist hafa af blótstöðum
benda til framhalds veiðimannahátta steinaldar
meðal germanskra þjóðflokka. Siðir og trúar-
brögð steinaldar lifðu lengur meðal Germana
en annarra þjóða Evrópu.
Það hefði verið óvinnandi verkefni fyrir
Rómveija að þvinga Germani til siðaðs lífemis
og framleiðsluhátta. Rómversk valdapólitik
fólst í fyrsta lagi í hemaðarsigri og valdatöku,
í öðm lagi í kennslu rómverskra framleiðslu-
hátta, handiðna og landbúnaðar og í þriðja
lagi í aukinni framleiðslugetu. í landi Oðins-
dýrkenda hefði þessi pólitík aldrei náð að festa
rætur.
Neyð og fátækt Germana urðu til þess að
Rómveijar urðu að hefja aðgerðir gegn þeim.
Smáárásir illa búinna stríðsmanna vom Róm-
veijum þreytandi, en mælirinn varð fullur árið
16 f.Kr. þegar germanskur þjóðflokkur sigraði
rómverska herdeild innan landamæra stórríkis-
ins. Ágústus keisari undirbjó innrás í Germa-
' niu og unnið yar að vamarmannvirkjum við
Rín og víðar. Árið 15. f.Kr. héldu 15 hersveit-
ir yfír Alpana í átt til landamæranna við Dóná.
Þessarar herferðar er getið í fomum heimildum
en það var ekki fyrr en árið 1992 að fomleifa-
rannsóknir sönnuðu hinar skriflegu frásagnir.
Við Oberammergau fundust vopnaleifar sem
sýndu að þar hafði komið til orrustu milli róm-
verskra herdeilda og þjóðar Raetema, kelt-
neskrar þjóðar sem hugðist stöðva herdeildim-
ar á leið til landamæranna við Dóná. Einnig
hafa fundist merki um átök í Bayem og Rhein-
land-Pfalz, en þau svæði vom lítt byggð eftir
að Keltar hurfu þaðan á árabilinu 50 fyrir til
50 eftir Krist. Keltnesk menning á þessu svæði
virðist hafa horfið gersamlega, hvers vegna
veit enginn. Rannsóknir vitna um herferð Dms-
usar og töku strandlengjunnar sem lá að Norð-
ursjó um 11 f.Kr. Árið 5 e.Kr. sigldi rómversk
flotadeild allt til Skagerak og kannaði á leið-
inni nokkrar eyjar í Norðursjó, þar á meðal
Borkum og svæði sem nú nefnist Helgoland.
Hemaðarsigrar á norðurslóðum vom mjög
kostnaðarsamir og „Germanía er svo fátækt
land, að þar er engan ránsfeng að hafa“ var
viðkvæðið. Hersveitimar urðu að taka með sér
vistir í herferðimar. Leifar hafa fundist vfðar
í Germaníu austan Rínar um herbúðir Róm-
veija, skipalægi og birgðastöðvar. Eftir ósigur
Vamsar létu Rómveijar af frekari tilraunum
til landvinninga austan Rínar.
Veórótta og árásir
í rúmlega 300 ár héldu virkin við Rín fátækt-
arbælum Evrópu í skefjum. Hinar stöðugu
ránsferðir Germana og varðstaða Rómveija
lömuðu hemaðarmátt Rómar þegar litið er til
lengri tíma. Fomleifafræðingar hafa endursagt
sögu um árás á landsetur í Regensburg-Hart-
ing, Villa mstica. Hinir bláeygðu og ljóshærðu
germönsku risar réðust fyrst til inngöngu í
vistarvemr húsráðenda, þar sem þeir drápu
íbúana með öxum, höfuðleðrið var flegið af
konunum. Síðan hófst einhvers konar trúarat-
höfn og henni fylgdi sundurhlutun líkama
hinna myrtu, 13 talsins, og síðan var líkams-
hlutunum varpað í bmnninn í húsagarðinum.
Ástæðan fyrir flölda árása inn fyrir landa-
mæri Rómarríkis gat verið lækkandi hitastig.
Um 300 e.Kr. kólnaði í Evrópu samfara auk-
inni úrkomu. Þetta hafði þær afleiðingar að
fólki fækkaði vegna hungursneyðar og byggð-
ir lögðust af vegna flutnings þeirra sem eftir
skrimtu til suðlægari svæða. Á 4. öld hækk-
aði yfirborð sjávar svo mjög að byggðin við
strandlengjuna að Norðursjó eyddist. Næring-
arskortur og hungursjúkdómar tóku sinn toll
og þeir sem eftir lifðu leituðu burt. Á 5. öld
þegar ástandið var hvað verst héldu Jótar,
Englar og Saxar burt úr átthögum sínum og
til Englands. Farið var yfír hafið á róðrarbát-
um. Einn slíkur bátur fannst í mýrlendi í
Danmörku 1863. Báturinn tók 45 manns.
Sunnar í álfunni var engin fyrirstaða leng-
ur, þjóðir tóku sig upp úr átthögum sínum og
héldu suður. Þjóðflokkar eins og Alemannar
og Gotar héldu án fyrirstöðu yfír landamærin
við Rín og Dóná. Árið 476 svipti Odovakar
síðasta rómverska keisarann völdum, Romulus
Augustulus. Þar með er talið að fomöld ljúki.
Upplausn stórríkisins átti sér langan aðdrag-
anda, en hin endanlegu endalok urðu þó eftir
að mestu hættu sem ógnaði ríkinu var bægt
frá, með sigri Aetiusar á Húnum á Katalón-
svöllum 451. Róm hafði verið rænd 410. Þótt
aðsetur síðustu keisaranna væri í Ravenna á
5. öld, þá báru þeir ennþá titilinn Imperator
Romanorum.
Þjóðflutningamir heflast með innrás Húna,
en sú innrás varð til þess að margar þjóðir
lögðu á flótta í suðurátt. Þessar þjóðir stóðust
ekki skyndiárás siðlausra hjarðmanna að aust-
an, vegna fátæktar fyrst og fremst. í aldir
hafa menn velt fyrir sér ástæðunum fyrir þjóð-
flutningunum einmitt á 4. og 5. öld. Þjóðask-
ari tók sig upp og sundraði heimsríkinu á
skömmum tíma - ein öld er skammur tími í
sögu mannkynsins. Ýmsar ástæður ollu því
að fyrirstaða Rómveija var veikari en á fyrri
öldum, svo að innrásin tókst. Hún tókst m.a.
vegna þess að Germanir höfðu að nokkm til-
einkað sér verkmenningu og hemaðartækni
Rómveija. Rómveijar höfðu tekið germanskar
þjóðir sem málaliða og þannig kynntust bar-
baramir aðferðum sem þeir beittu gegn fyrr-
verandi hermrn sínum.
Spurt er: „Hvers vegna héldu Vandalar frá
Slesíu til Norður-Afríku, Búrgundar frá hémð-
unum umhverfís Berlín til Spánar, Langbarðar
frá svæðunum umhverfís Hamborg til Norður-
Ítalíu?" Fomleifafræðingar og sagnfræðingar
svara þessu á mismunandi hátt, en eitt svarið
er. „Þessar þjóðir höfðu gjömýtt forsendumar
fyrir framtíðarbúsetu, landþrengsli takmörk-
uðu frekari fjölgun og afurðagetu og lausnin
var að halda til svæða sem tryggðu þjóðflokkn-
um vaxtarrými. Hungrið var kveikjan en ekki
hetjan Siegfried og blóðbræður hans sem vora
hetjur, skírlífar, hreinsiðaðar og heiðarlegar.
Hin germanska hetja reynist önnur en sú upp-
dregna goðsaga sem unnin var í hina klass-
ísku gerð á 19. öld.
Önnur mynd blasir nú við af fram-Germön-
um, sem þjófskum, svikulum og oft afskræmd-
um af næringarleysi og hungri, þjóðum flat-
hyggju og lágkúra, friðarspillum. Og eftir
sigurinn á Rómaveldi tók þetta lið við sem
stjómendur sundraðra hluta heimsveldisins og
þar með hófst tímabil óstjómar sem leiddi til
menningarlegrar upplausnar og hrans allrar
verkmenningar. Þáttaskilin urðu þegar arftaki
Rómar, kirkjan, náði þeim áhrifum meðal þessa
ómennska lýðs að hægt var að aga hann til
siðmenningar. Kveikjan að flutningunum var
ekki stefna þjóða til frelsis og hetjudáða, held-
ur „hungur og neyð“ eins og Wolfram sagn-
fræðingur frá Vínarborg skrifar.
Byggt á grein í timaritinu Spiegel.
PJETUR HAFSTEIN LÁRUSSON
SUÐURGATA
„Það verður aldrei bylting í þorpi“
sagði skáldið að vestan.
Þó hafði það gerst
meðan skáld þetta sleit barnsskónum
að bylting lét á sér kræla
í hálfgildings þorpi við Faxaflóa.
Ekki var þó sótt að neinni Vetrarhöll í það skiptið
heldur varið hús eitt við Suðurgötu
að þar mætti herbergjast umkomulaus drengur
austan úr sovétum.
Vetjendum varð ekki að ósk sinni
og var drengurinn fluttur út í heim.
Lauk hann þar síðar ævinni í gasklefum nasista
enda af kyni Abrahams.
Af umstangi þessu varð nokkuð rót í bænum.
Þó héldu syrgjendur áfram
að bera ástvini sína til grafar
þennan spöl frá dómkirkjunni suður í kirkjugarð
framhjá þessu húsi sem tendrað hafði eld í hjörtum svo margra.
Á þeirri leið vex blómstrið eina kristnum lýð.
Undarlegt að helbláan mökkinn
skuli enn bera yfir götuna
alla leið austan frá Auschwitz.
'kirir
Suðurgata, sem hér er ort um,
hefur gengið undir ýmsum
heitum í gegnum tíðina. Eft-
ir að farið var að greftra í
því sem nú kallast „gamli kirkju-
garðurinn“, þ.e. kirkjugarðurinn við
Suðurgötu og fáfróðir menn um
sögu Reykjavíkur kalla „Hlíðar-
húsakirkjugarð“, kringum árið
1840, var gatan lengi kölluð Kirkju-
garðsstígur eða Kirkjugarðsstræti.
Gárungarnir kölluðu hana Kærlig-
hedsstig, enda var hún vinsæl
gönguleið ungra elskenda. Þá var
gatan einnig nefnd Líkhússtígur,
svo sem sjá má í Ofvita meistara
Þorbergs. Varast ber að rugla götu
þeirri, sem liggur norðan garðsins
og nú kallast Kirkjugarðsstígur,
saman við gamla Kirkjugarðsstíg,
þ.e. Suðurgötu.
Atburður sá, sem fjallað er um í
ljóðinu, er vitanlega „Hvíta stríðið“
sk. Saga þess er í stuttu máli sú,
að haustið 1921 hugðist Ólafur
Friðriksson og kona hans ganga
ungum rússneskum gyðingadreng í
foreldrastað. Þau bjuggu þá við
Suðurgötu 14. Drengurinn reyndist
þjást af augnsjúkdómi og notuðu
yfírvöld það tilefni til að vísa honum
úr landi. Mun það ekki hvað síst
WMTd i TnSgrar ........aaSbi'i.öMu.ari^, „t..*...... ———
LAGT UPP i feró frá Melkoti vió Suáurgötu um siáuitu aldamót.
hafa verið vegna ótta borgarastétt-
arinnar vegna rússnesku byltingar-
innar 1917, auk þess sem kommún-
istar höfðu nokkuð haft sig í frammi
í Vestur-Evrópu, þ.ám. í Dan-
mörku. Ólafur var sem kunnugt er,
helsti forystumaður róttækra jafn-
aðarmanna á þessum tímum. Urðu
af þessu nokkur átök í bænum og
viðeigandi æsingur og taugaveiklun
á báða bóga.
Hvað svo sem um þessi átök má
segja, þá enduðu þau með því, að
drengurinn var fluttur til Danmerk-
ur, þar sem hann fékk viðeigandi
læknismeðferð og náði fullum bata.
Hann kom aftur hingað til bæjarins
tíu árum síðar, en festi hér ekki
yndi.
„Það verður aldrei bylting í þorpi“
segir í upphafi þessa ljóðs. Þau vísu
orð eru lánsfjöður frá Jóni úr Vör,
nánar tiltekið úr ljóðinu „Verkfall-
ið“, sem birtist í ljóðasafninu „Þorp-
ið“ árið 1946. Þótt það sé önnur
saga, má með nokkrum rétti segja,
að þar hafi skáldinu skjátlast, þvi
hafi „Þorpið“ ekki valdið byltingu í
íslenskri ljóðagerð, varð það a.m.k.
tákn hennar. P.J.L.
Höfundurinn er skóld i Reykjovik.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. ÁGÚST 1997