Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1997, Blaðsíða 3

HANNES HAFSTEIN
LESBÖK MORGIWBLAÐSENS - MENMNG I.ISHli
38.tölublað - 72.árgangur
EFNI
Listasaga
E.H.Gombridge
hefur verið þýdd á 30 tungumál og er ein-
hver vinsælasta listasaga sem um getur.
Galdurinn felst ekki síst í því að höfundurinn
setur sig ekki á neinn háan fræðastall, en
talar bæði um gamla og nýja list þannig að
allir skilja og bendir alltaf á dæmi um það
sem hann ræðir um. Hér er gripið niður í
formálann um list og listamenn. Halldór
Bjöm Runólfsson hefur þýtt bókina.
Inntak
póstmódernismans
er umfjöllunarefni í 4. grein Kristjáns Krist-
jánssonar heimspekings um tíðarandann í
aldarlok. Lýsing hans á hugmyndaheimi
póstmódernista er ekki aðlaðandi, en þetta
er vissulega nútíminn með sín skjáblik, ljósa-
skiltasindur, ímyndafár, rótleysi og lífsmett-
un þeirra sem allt hafa séð og allt reynt.
Island
var enginn griðastaður flóttamanna af gyð-
inglegum upprana, sem reyndu næstum hvað
sem var eftir að ofsóknir þýzkra nasista hó-
fust úti í Evrópu á 4. áratugnum. Hér segir
Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson af flóttamannin-
um Alfred Kempner, sem flúði til íslands
1935, en var atvinnulaus og rekinn til Nor-
egs, þaðan sem hann var rekinn aftur til
íslands og umsvifalaust rekinn héðan til
Danmerkur. Hann reyndi fyrir sér með land-
vist í Argentínu, Nýja-Sjálandi, Filipseyjum,
Bólivíu og Venezuela. Þótt hann lifði af, var
það ekki íslenzkum yfirvöldum að þakka.
Andreas Schmidt
er einn af kunnustu barítónsöngvurum heims.
Hann dvelur nú hér á landi og mun halda
Master Class námskeið fyrir íslenska söngv-
ara og tvenna tónleika. í samtali við Guð-
björn Guðbjörnsson ræðir Andreas meðal
annars söngtækni sína: „Ég er fullvitaður
um tæknileg atriði söngs, stuðning, sérhljóða-
myndun og dekkun, þó mér sé bölvanlega
við það orð.“
Þríhöfðasýn
má segja að sé einkunnarorð sýningar sem
opnar í dag í Gerðarsafni en hún nefnist
Umhverfis fegurðina. Þar sýna listaerk sín
þeir Kristinn G. Harðarson, Eggert Pétursson
og Helgi Þorgils Friðjónsson. Hulda Stefáns-
dóttir ræddi við þá og reyndi að henda reið-
ur á sameiginlegum einkennum þeirra.
Leikbrúður
Jóns E. Guðmundssonar hafa verið sýndar í
íslenska brúðuleikhúsinu í sumar en síðasta
sýningarhelgi er um helgina. Jón hefur einn-
ig sýnt brúður sinar í Japan. Súsanna Sva-
varsdóttir ræddi við Jón um sýningarnar og
starfsemi leikhússins á haustdögum.
Forsíðumyndin: Úr listasögunni: Adam og Eva. Æting eftir Albrecht Durer, 1504.
UNDIR KALDADAL
Ég vildi óska, það yrði nú regn
eða þá bylur á Kaldadal,
og ærlegur kaidsvali okkur í gegn
ofan úr háreistum jöklasal.
Loft við þurfum. Við þurfum bað,
að þvo burt dáðleysis mollu-kóf,
þurfum að koma á kaldan stað,
í karlmennsku vorri halda próf.
Þurfum á stað, þar sem stotmur hvín
og steypiregn gerir hörund vott.
Þeir geta þá skolfið og skammast sín
sem skjálfa vilja. Þeim er það gott.
Ef kaldur stormur um karlmann ber
og kinnar bítur og reynir fót,
þá fínnur ’ann hitann í sjálfum sér
og sjálfs sín kraft til að standa mót.
Að kljúfa rjúkandi kalda gegn
það kætir hjartað í vöskum hal. -
Ég vildi það yrði nú ærlegt regn
og íslenskur stormur á Kaldadal.
Hannes Hafstein, 1861-1922, var stjórnmólamaður, sýslumaður ísfirðinga og
Eyfirðinga, og fyrsti íslenski róðherrann. Hann var aulc þess eitt af aldamóta-
skóldunum og hneigður til nýrómantíkur. Oft birtist í kvæðum hons karlmannleg
afstaða til nóttúrunnar eins og hér mó sjó.
DANSKAN
DÝRA
RABB
UM HELGINA fagnar nor-
ræna félagið 75 ára af-
mæli sínu, - og er afmæl-
isbarninu óskað til ham-
ingju og þökkuð vel unn-
in störf á Hðnum áratug-
um. Á stórafmælum er
eðlilegt að líta ekki að-
eins yfir farinn veg, heldur rýna fram á
við og reyna að átta sig á því, hvert nú
skuli halda. Norrænt samstarf stendur um
margt á tímamótum. Þijár þjóðanna eru
gengnar í Evrópusambandið og hafa mörg-
um hnöppum að hneppa í nýjum félags-
skap. Heimurinn skreppur saman, lönd sem
áður voru fjarlæg eru nú í sjónmáli með
öllum sínum freistingum ogtækifærum til
fjár og frama. Það hriktir í einingarbandi
Norðurlanda. Ýmis norræn samtök, sem
blómstruðu fyrir áratug, virðast eldast illa,
- menn streitast við að halda í þeim lífinu
meira af vilja en mætti. Við fáum samvisku-
bit, ef norrænt félag er lagt af. Þótt fagleg-
um tilgangi kunni að vera betur borgið í
alþjóðlegu, eða a.m.k. evrópsku, samstarfí,
finnst okkur, sem nú erum á miðjum aldri
o g alin upp við hugsjón um norrænt bræðra-
lag, það tryggðarof og svik við fyrri kyn-
slóðir að gefa norrænu samtökin upp á
bátinn. En er þetta kannski eðlileg þróun,
sem ekki þarf að sporna við?
Ungt fólk á Norðurlöndum elst upp með
allt önnur viðhorf en foreldrar þess gerðu.
Við getum ekki búist við því, að það erfi
óbreytta tryggð eldri kynslóðanna við nor-
rænt samstarf. Það lifir í öðrum heimi, þar
sem veröldin öll er innan seilingar og mögu-
legt að ferðast hvert sem er, setjast að um
tíma og fá sér vinnu eða fara í skóla. í því
úrvali virðast Norðurlöndin nálæg, örugg,
og kannski svoldið sveitó. Tilvísun til fortíð-
arinnar dugir ekki, - enda kemst sá sem
alltaf horfir aftur fyrir sig ekkert áfram.
Hvernig eigum við þá að efla norrænt
bræðralag með komandi kynslóð? Eigum
við enn að auka áhersluna á norrænar tung-
ur og sameiginlegan menningararf? Ungt
fólk um allan heim, og ekki síst á Norður-
löndum, verður nú fyrir meiri erlendum
áhrifum en nokkru sinni fyrr. Áhrifum sem
yfirvöld, skólar eða foreldrar hafa enga
stjórn á. Fyrir utan áhrif kvikmynda er
almennur aðgangur að tölvum og veraldar-
vefnum menningarbylting engu lík. Allir
sem vettlingi geta valdið munu sogast með
henni, hvort sem okkur líkar betur eða
verr. Hún verður ekki stöðvuð, - og eina
leiðin til að hafa áhrif á hana er að taka
þátt í keppninni um athygli notandans. Á
veraldarvefnum er töluð enska. Allur efi
um stöðu enskunnar er úr sögunni, upplýs-
ingabyltingin hefur snarlega staðfest að
hún er, og verður, heimsmál. Um tölvu-
skjái flæðir hún stanslaust yfír hundruð
milljóna manna um allan heim. Yngstu
kynslóðinni verður engin kvöð að læra
ensku, það verður fullkomlega sjálfsagt og
nauðsynlegt og mun gerast hratt, því alls
staðar eru tækifæri til að æfa sig, - ekki
síst utan veggja skólans.
Hvernig getum við þá varið okkar nor-
rænu sjálfsmynd? Án tungunnar tapast
þjóðernið. Ætli þjóð að lifa, verður hún að
rækta sitt tungumál og vetja sínar menn-
ingarlegu rætur. Þetta á við um hverja
þjóð fyrir sig, - en ég er ekki viss um að
þetta eigi við á milliþjóða. Satt að segja
efast ég um að norræn samkennd sé háð
því að þjóðirnar skilji tungu hver annarrar.
Sem betur fer, því þær gera það nefnilega
ekki. Þetta áekki bara við um Finna, Græn-
lendinga og íslendinga, sem allir þurfa að
læra norræn mál sem erlend mál í skóla.
Svíar, Danir og Norðmenn tala heldur ekki
sama mál, og almenningur í þessum löndum
á í vandræðum með að skilja mál hinna.
Milli þeirra eru bækur þýddar og bíómynd-
ir með texta.
Ég held að við ofmetum mikilvægi sam-
eiginlegrar tungu í norrænu samstarfi. Það
er notaleg tilhugsun að norrænir menn
skilji hver annan, - að við séum eitt mál-
samfélag og þess vegna sterkari út á við.
Vandinn er hins vegar sá, að þetta er blekk-
ing. Jafnvel þótt menn hafi varið mörgum
árum í að læra norðurlandamál, eiga þeir
erfitt með að nota það nema þeir hafi búið
í landinu um tíma. Það sama á við þarna
og um annað málanám. Á norrænum fund-
um er sífellt algengara að töluð sé enska.
Hvað eigum við að gera? Beijast á móti
þessu með oddi og egg og efla enn dönsku-
kennslu í skyldunámi? Þurfum við þá ekki
að láta Norðmenn og Svía læra dönsku líka?
Það hefur aldrei komið til greina hjá þeim
að verja skólatíma barna sinna í slíkt, -
þótt það þyki sjálfsagt að við hin gerum
það í nafni norrænnar samvinnu. Ég viðr-
aði þessar hugmyndir á fundi um norræn
tungumál fyrir stuttu. Margir af Skandin-
avíuskaganum brugðust hart við: „Hvað á
að verða um norrænt samstarf, ef við leggj-
um ekki rækt við sameiginlega tungu (með
öðrum orðum: ef þú hættir að tala málið
mitt, - því ekki ætla ég að læra þitt)?“
Spurning um það, hvort Norðmenn hefðu
íhugað að láta sín skólabörn veija 7 árum
í að læra dönsku þótti að sjálfsögðu fjar-
stæðukennd. Skandinavarnir höfðu miklar
áhyggjur af norræna menningararfinum,
ef við hin hættum að læra málin þeirra, -
en sannleikurinn er sá, að þessi ágæti arf-
ur er að miklu leyti varðveittur á tungu
sem þeir skilja ekki orð í, - nefnilega ís-
lensku.
Tími skólabarna er dýrmætur. Þegar eitt
er valið, er öðru hafnað í námsskrá. Islend-
ingar þurfa að læra erlend tungumál, - til
þess að geta talað við annað fólk. En er
skynsamlegt að skipa í hæsta sess tungum
þjóða, sem tala ágæta ensku og við eram
ekki í neinum vandræðum með að tjá okkur
við? Hvernig væri að læra spönsku? Hún
er hvergi á skrá í skyldunámi okkar, og þó
tala hana fleiri en nokkurt mál annað. Við
gætum líka lagt meiri áherslu áþýsku eða
frönsku. Eða eitthvert annað fag, sem skipt-
ir méginmáli þegar búa á ungt fólk undir
lífíð á 21. öld. Danska er eitt þeirra faga,
sem við höfum valið að hafa til samræmdra
prófa. Þau fög njóta óhjákvæmilega for-
gangs bæði hjá nemendum og kennuram.
Hví í ósköpunum er danska þar? Það
hlýtur að vera vegna þess að við höldum
að hún sé forsenda þátttöku okkar í nor-
rænu samstarfi. Ég leyfi mér að efast um
að svo sé. Ég held að norrænt samstarf
eigi framtíð fyrir sér fyrst og fremst vegna
þess að norræn samfélög eru byggð upp
með svipuðum hætti, - með áherslu á sam-
ábyrgð, réttlæti, jafnrétti, menntun og lýð-
ræði. Norrænar þjóðir deila svipuðu hugarf-
ari og verðmætamati. Það er þetta sem
tengir okkur, og þessi bönd er hægt að
styrkja. í alþjóðiegu samstarfi, hvort sem
er hjá Evrópusambandinu eða annars stað-
ar, er eðlilegt að norrænu þjóðirnar eigi
samleið, - vinni saman sem heild til að
koma fram málum í krafti þess að þær
hugsa líkt. Við getum kennt börnum okkar
um skyldleika norrænna þjóða og mikil-
vægi norrænnar samstöðu á hvaða tungu-
máli sem er.
GUÐRÚN PÉTURSDÓTTIR
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 1997 3