Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1997, Blaðsíða 8

SKJÁBLIK, Ijósaskiltasindur, ímyndafár, rótleysi og lífsmettun þeirra sem hafa „reynt allt, gert allt“ þegar á unga aldri, offlæði upplýsinga, ofsaðn-
ing, útkulnun, fánýtisvitund og flathyggja - þetta er akurinn sem póstmódernisminn sáir f. Erró túlkar þennan tíðaranda í „Næturriddurum“, 1988.
TÍÐARANDI í ALDARLOK, 4. HLUTI
INNTAK PÓST-
MÓDERNISMANS
EFTIR KRISTJAN KRISTJANSSON
Ekkert vekur djúpar geóshræringar í veröld
postmódernismans; viróinq eóa samúó meó útjösk-
uóu alþýóufólki er þannig kennd gærdagsins, aó
ekki sé minnst ó hversdagslega „ónægju“. Leit sam-
tíóarinnar er aó skammærri alsælu, grunnri en ókafri.
fyrirsjáanlegu marki. í stað þróunar sjá þeir
glundroða - og c) er svo lítið annað en bein
afleiðing þeirrar hólmgöngu. Fyrst engin skyn-
samleg stefna er í gangi sögunnar er borin von
að setja traust sitt á staðleysur („útópíur") þar
sem sinna fínnist að lokum í öllu óráðinu. Nær
er að byggja sér hlátraheima mitt í Ginnunga-
gapinu, eins og Baudrillard, eða tileinka sér
efahyggju og stóíska ró Derridas.
Jameson velur þá leið að tefla fram sem
andstæðum nokkrum lykilhugtökum módern-
isma og pm-isma og skýra inntak hins síðara
í ljósi þeirra.2 Meðal hugtakapara hans eru:
HVORKI fall módernismans,
sem rifjað var upp í ann-
arri grein, né hugmyndir
forsprakkanna, sem rakt-
ar voru í hinni síðustu -
sumar langsóttar, aðrar
fjarstæðukenndar, allar
þrútnar af ásetningsöfg-
um - skýra til hlítar það dávald er postmód-
ernisminn (pm-isminn) hefur yfir mörgum
samtíðarmönnum okkar. Ástæðna þess hlýtur
einnig að vera að leita í samfélagsgerð nútím-
ans sem léð hefur frækomum pm-ismans fijó-
an jarðveg. Það er samfélagsgerð þar sem
forskeytin hrað-, fjöl- og skyndi- loða við flest.
Skjáblik, ljósaskiltasindur, ímyndafár, rótleysi
og lífsmettun þeirra sem hafa „reynt allt,
gert allt“ þegar á unga aldri, offlæði upplýs-
inga, ofsaðning, útkulnun, fánýtisvitund og
flathyggja - þetta er akurinn sem pm-istar
sá í. Að einhveiju leyti var hann þegar tilbú-
inn til pælingar á lokaskeiði módernismans,
samanber lýsinguna á börnum Búa Árlands í
Atómstöðinni, ærðum af hringlanda. En höf-
uðmunurinn er sá að módernistar brugðust
við öngþveiti nútímalífs með því að grípa enn
fastar í hugmyndir síð-húmanismans um fírr-
ingu og endurlausn; hjá pm-istum er húman-
isminn hins vegar farinn veg allrar veraldar
og þar með vonin um bölvabætur í óskalandi
framtíðar.
Þrátt fyrir aragrúa greina og bóka um
pm-ismann hefur fáum lánast að draga saman
kjarna hans á hnitmiðaðan hátt. Þeir sem
næsta hafa komist því, að mínum dómi, eru
Dick Hebdige og Fredric Jameson. Hebdige
leitar samkenna pm-ista í þrenns konar afneit-
un þeirra: afneitun á a) heildum, b) tilgangs-
hyggju og c) draumalöndum.1 Samkvæmt a)
er tími miðstýringar, stöðlunar og sam-
bræðslu sjónarmiða á enda. Margbreytileika
mannslífsins verður ekki þröngvað í spenni-
treyju samlyndis og sátta: Fornafnið „við“ er
til dæmis óhæfuorð að svo miklu leyti sem
það vekur hugmynd um almannaviljann, al-
mannasmekkinn - líkt og svarthol í ómælis-
geimnum sem svæli upp öll frábrigði. Það er
jafnvel frágangssök að nota sakleysislegt
orðasamband eins og „næst skulum við snúa
okkur að ...“ í rituðu máli því að slíkt gefur
til kynna að ritari og lesandi eigi eitthvað
sameiginlegt! Hebdige rekur, eins og fleiri,
hatrið á fornafninu „við“ til upplausnar í „villta
vinstrinu" í kjölfar stúdentaóeirðanna og inn-
rásarinnar í Tékkóslóvakíu í lok 7. áratugar-
ins. Með b) ganga pm-istar á hólm við allar
hugmyndir um að mannkynssagan eða mann-
lífíð yfirleitt stefni að einhveiju náttúrulegu,
Módernismi
Djúpskoðun
Söguleg samfelldni
Langvinnar geðshræringar
Tvíhyggja hins innra og ytra
Firring sjálfsins
Einstaklingseðli
Nýsköpun
Pm-ismi
Úthygli
Sögulegt sundurleysi
Skammvinn alsæla
Einhyggja
Splundrun sjálfsins
Höfnun einstaklingseðlis
Endurvinnsla
Jameson skýrir þijú fyrstu hugtakapörin
með vísun annars vegar í þekkt málverk Van
Goghs af slitnum skóm bóndakonu og hins
vegar í mynd Andy Warhols, Demantsryks-
skór. Öllum sem túlkað hafa fyrra listaverkið,
þar á meðal heimspekingnum Heidegger,8
hefur orðið starsýnt á gildi þess sem grun-
kveikju dýpri sanninda: um hlutskipti alþýð-
unnar, erfiði sveitalífsins og svo framvegis.
Mynd Warhols er hins vegar lítið annað en
safn dauðra hluta á striga; henni er ekki ætl-
að að vekja neinar dýpri hugsanir eða tilfinn-
ingar. Pm-isminn japlar þannig á skelinni en
skyrpir kjarnanum - eða hafnar því að nokk-
ur kjarni sé til. Afleiðingin er meðvituð yfir-
borðsmennska og úthygli, ekki aðeins í listum
heldur hvar sem er. Það er ekki kyn þótt
pm-istar hafni djúpskoðun þegar þeir neita
því um leið að nokkur samfelldni sé fyrir hendi
í sögu hópa eða einstaklinga. Sjálfu „sögu“-
hugtakinu er í raun ofaukið þegar lífið er
skilið, í anda pm-ismans, sem röð ótengdra
augnablika - sem röklaust jakahlaup milli
ólíkra „texta“ í heimi þar sem enginn blákald-
ur veruleiki er til, aðeins „sam-
líki“. Þriðja einkennið, sem ráða
má af listaverkunum tveimur,
er náskylt hinum tveim: Ekkert
vekur lengur djúpar geðshrær-
ingar í veröld pm-ismans; virð-
ing eða samúð með útjöskuðu
alþýðufólki er þannig kennd
gærdagsins, að ekki sé minnst
á hversdagslega „ánægju". Leit
samtíðarinnar er að skammærri
alsælu, grunnri en ákafri. „Jou-
issance" er franska orðið yfir
hana: einhvers konar uppnumn-
ingarhroilur, rafmagnað sam-
band við „textaheiminn" sem
maður býr í á viðkomandi
augnabliki.
Fjórða hugtakaparið snertir
þungamiðjuna í heimspeki pm-
ismans. Öll hefðbundin tví-
hyggja ytri og innri heims -
eðlis og yfirborðs, sýndar og
reyndar, efnis og anda - er
husluð. í staðinn kemur ein-
hyggja textatilverunnar þar sem
viljinn er ekki lengur „vald
kjarna mannsins yfir útjöðrun-
um"1 - vegna þess að enginn
kjarni er til - heldur (eins og
allt annað) skuggamynd á tjaldi.
Þar með er firringarhugtakið
líka úr sögunni því að firring
gerir ráð fyrir einhveiju sönnu
sjálfi sem leiðst hefur á villigöt-
ur, en pm-istar skyrpa á slíka
draumsýn. Við erum það sem
við sýnumst vera, splundruð og
klofin! Það sem meira er: Fótun-
um hefur einnig verið kippt und-
an „sum“-inu í „cogito ergo
sum“ Descartes; engin einstakl-
ingsvitund eða samfellt sjálf er
til, engin tengsl milli mín í gær
og mín í dag eða á morgun,
aðeins geislabrot augnabiiksins.
Pm-istar hafa því ekki aðeins
grandað 1. persónu fornafninu
í fleirtölu heldur einnig í eintölu. Allt hjal um
að „égvilji" eða „m/g langi“ er blekking! Hinn
pm-íski „dauði höfundarins“ í listum, sem
margir hafa velt sér upp úr (meðal annarra
franski táknfræðingurinn Roland Barthes6),
er þannig miklu djúpstæðari en ætla mætti
við fyrstu sýn. Hann markar ekki afturhvarf
til ríkjandi hugmynda fyrir upplýsingaröld um
höfundinn sem næman skrásetjara fremur en
fijóan skapanda6 - skrásetjarinn var þó engu
að síður sjálfstæður einstaklingur - heldur
uppruna spánýrrar hugmyndar um alla sköpun
sem persónulaus „skrif". Lokasamanburður
Jamesons, á framleiðslu/nýsköpun módernis-
mans og endurvinnslu/eftiröpun pm-ismans,
tengist svo marxískri greiningu hans á pm-
ismanum sem menningarlegri úthverfu síð-
kapítalisma. En þá kenningu skulum við
geyma okkur fram í sjöttu grein.
Lesendum dylst ekki af lýsingum Hebdiges
og Jamesons hversu tilþrifamiklar afleiðingar
hinn pm-íski hugsunarháttur hlýtur að hafa
á lífs- og heimssýn boðenda sinna; en draga
má þær helstu saman í nokkur orð: Öll hefð-
bundin fræði og vísindi, þar á meðal sagn-
fræði, heimspeki og raunvísindi, eru ekki ann-
að en goðsagnaglingur og fordómafítl. Enginn
Mannkynssaga (með stóru M) er til, aðeins
einsögur (,,míkró-sögur“), og engan lærdóm
er hægt að draga af fortíðinni. Sannleikurinn
er ekki „veruleiki í orðum", eins og hefðbund-
in samsvörunarkenning máls og heims kveður
á um, heldur samsafn ríkjandi goðsagna,
drottnandi orðræðuvalds, á hveijum tíma inn-
an hverrar umræðuhefðar. Hinn sterkari hefur
alltaf á „réttu" að standa! Pm-istar afbyggja
þá módernísku hugmynd að ekkert samband
sé milli tákna og tilvísunar. Vissulega er slíkt
samband fyrir hendi en það er, eins og fram
hefur komið, öldungis afstætt við tíma og
stað: við hefðarvald. Heimssýn nútíma raun-
vísinda er þannig ekkert trúverðugri en heims-
mynd blámanna eða indíána. Lýðræði, frelsi
og aðrar vestrænar siðferðishugsjónir eru
blekkingavefír og kúgunartæki, notuð til að
framandgera (,,exotify“) Aðra (með stóru A),
einkum „frumstæðu náttúrubörnin“ sem við,
gömlu nýlenduherrarnir, sjáum enn hvarvetna
fyrir okkur utan marka hins vestræna heims.
Þessi tvö hugtök, framandgerving og Aðr-
ir, njóta mikillar hylli meðal pm-ista og úr
hinu síðara hafa þeir búið til nýyrðið öðrun
(„othering") sem þeir beita í tíma og ótíma.
Einn „aðrar“ annan með því horfa á hann
ofan- eða utanfrá og steypa mynd hans í mót
eigin fordóma. Sé „öðrunin" gerð undir yfir-
skini aðdáunar á sakleysi og hreinleik við-
fangsins er hún um leið „framandgerving“
(stundum einnig kennd við oríentalisma7).
Fórnarlömbin, þeir „öðruðu", eru undirokaða
fólkið: konur, samkynhneigðir, þeldökkir og
hvers kyns minnihlutahópar. Það spriklar um,
holstungið af augliti kúgara sinna sem boða
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 1997