Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1997, Blaðsíða 19

IMINNINGU
SCHUBERTS
Morgunblaðið/Þorkell
TRIO Reykjavíkur hefur vetrarstarf sitt á sunnudagskvöld. F.v. Peter Máté, Guðný Guðmundsdóttir og Gunnar Kvaran.
FYRSTU tónleikar vetrarins hjá Tríói
Reykjavíkur verða haldnir á sunnudags-
kvöld kl. 20 í Hafnarborg. Tríóið er skip-
að þeim Peter Máté, píanóleikara,
Guðnýju Guðmundsdóttur, fiðluleikara,
og Gunnari Kvaran, sellóleikara. Á efnis-
skránni eru tvö píanótrió op. 99 og 100
eftir Franz Schubert og vill tríóið með
þeim hætti minnast 200 ára fæðingaraf-
mælis tónskáldsins.
Píanótríóin tvö samdi Schubert seint á
ferlinum og var hann þá áður búinn að
semja tvö stutt píanótríó. „Eins og svo
mörg verk sem Schubert samdi síðustu
æviár sín eru píanótrióin tvö algjör meist-
araverk," segir Gunnar. „Þau eru bæði
löng og stórbrotin og óhætt er að heim-
færa upp á verkin það sem Briickner sagði
um stóru c-dúr sinfóniuna hans, að þau
hafi guðdómlega lengd.“
Þau segja vinsældir tónleika um allan
heim, sem nú eru haldnir til að minnast
fæðingarafmælis Schuberts, festa tón-
skáldið enn betur í sessi og áheyrendur
virðast langt frá því að vera búnir að fá
nóg af verkum hans. Guðný segir ánægju-
legt að fá tilefni til þess að spila bæði
verkin saman eins og nú. Verkin eru hins
vegar mjög krefjandi vegna þess hve löng
þau eru en verkin taka um 35 og 40 mínút-
ur í flutningi.
Árni Kristjánsson, píanóleikari kallaði
Schubert himinborinn söngvara og söng-
elskur var hann því þegar hann lést, að-
eins 31 árs að aldri, hafði hann lokið við
að semja 600 sönglög og hann dreymdi
um að vera óperuskáld. „Stundum er eins
og tónlist Schuberts sé ójarðnesk," segir
Gunnar. „Hann sat og skrifaði viðstöðu-
laust, líkt og verkin streymdu í gegnum
hann og ef hann var ekki ánægður þá
henti hann öllu og byrjaði upp á nýtt.“
Schubert bjó við mikla fátækt alla sína
ævi og var aðeins þekktur í fárra manna
hópi og það var ekki fyrr en eftir dauða
hans sem verkin náðu almennum vinsæld-
um.
Píanótríóin tvö eru mjög ólík að gerð
og Peter lýsir seinna verkinu sem mun
hefðbundnara en því fyrra, sem er betur
þekkt og mun dramatískara. Þau segja
andstæðurnar kannski lýsa vel verkum
Schuberts í heild þar sem alltaf hafi skipst
á skin og skúrir. „Hljómasamsetningar
Schuberts voru líka óvenjulegar og ótrú-
lega margbreytilegar," segir Gunnar.
„Þar vísaði hann veginn frá Vínarklassík
til rómantíkur en sjálfur stóð hann á þess-
um mörkum.“
Það er hugur í meðlimum tríósins í
upphafi vetrarstarfsins. Á næstu tónleik- r-
um þeirra, laugardaginn 1. nóvember,
kemur Sigrún Hjálmtýsdóttir fram sem
gestur tríósins og frumflutt verður verkið
Spor eftir Áskel Másson. Á Nýárstónleik-
um, 4. janúar, verður frumflutt nýtt verk
fyrir fiðlukór eftir Þorkel Sigurbjörnsson
og lokatónleikarnir, 29. mars, verða jafn-
framt tíu ára afmælistónleikar Tríós
Reykjavíkur.
UPPHAFSSKALÐ
MÓDERNRA
LJÓÐA í NOREGI
Ljóóaqeró hefur verió á mjöq háu stiqi í Noreqi
undanfarna áratuqi, skrifar ORN OLAFSSON í grein
um Paal Brekke sem aó hans mati telst upphafs-
skáld módernra Ijóóa í Noregi. Greinin er hin síó-
asta í umfjöllun höfundar um norsk Ijóóskáld.
PAAL Brekke fæddist 1923 í
Rorás í Mið-Noregi. Hann flýði
til Svíþjóðar á hernámsárunum
og gaf þar út fyrstu ljóðabók
sína, nítján ára gamall, en aðra
í stríðslok. Ekki tók hann þessar
bækur með í ljóðasafn sitt, sem
birtist 1978, en þar eru sex
næstu bækur, frá árunum
1949-72. Síðan komu fjórar, sú
síðasta 1994, þar sem skáldið
yrkir mjög um hrumleika sinn,
enda dó hann árið eftir. Létust
reyndar mörg helstu ljóðskáld
Norðmanna það ár, 1995.
Brekke var blaðamaður, einkum
gagnrýnandi, og auk ljóðabóka
sendi hann frá sér tvær skáld-
sögur, 1951 og 1953.
Þýdandi Eyóilandsins
1949 birtist þýðing Brekke á hinum víð-
fræga ljóðabálki T.S. Eliot, Eyðilandinu, og
má merkja áhrifin á ljóðagerð hans sjálfs,
það ár birtist þriðja bók hans, Skyggefektn-
ing (Skylmst við skugga), langur, samhengis-
laus ljóðabálkur, ljóðmælandi talar þar um
umhverfi sitt nær og fjær, út og suður, en
lesendum er látið eftir að skynja samhang-
andi mynd, a.m.k. tilfinningalega. Þetta leið-
ir hug íslensks lesanda umsvifa-
laust að Dymbilvöku Hannesar
Sigfússonar, sem birtist sama
ár, og að bók hans Imbrudagari-
veimur árum síðar, enda höfðu
þeir Brekke báðir drukkið í sig,
auk Eliots, sænsku skáldin sem
kennd voru við áratuginn, „förti-
talisterna". Aðferðin er í megin-
atriðum mjög svipuð hjá báðum,
en bálkur Brekke er öllu hljóðl-
átari, mun meiri andstæður í
stí! eru hjá Hannesi, enda tekst
hann á við hefðbundið íslenskt
ljóðmál í þessum bókum.
Þeir Hannes og Brekke tengj-
ast aftur síðar, því 1972 sneri
Brekke við blaðinu og hvarf frá
módernum ljóðum til opinna
ljóða, að hætti þeirra tíma, þ.e. langir ljóða-
bálkar um daglegt líf, ortir á daglegu máli.
Brekke orti nú samfelldan bálk, ljóðabókina
Kvöldið er hljótt, um elliheimili, þar sem íbú-
arnir koma fram og minnast liðinnar ævi
sinnar í brotum. Þetta eru skarpar myndir
og áhrifaríkar. En Hannes sendi fyrir fáeinum
árum frá sér syrpu lausamálstexta um sama
efni og tekið svipað á, en um íslendinga, og
ekki minnist ég þess að neins staðar væru
bein áhrif. Brekke hélt sig síðan mestmegnis
PAAL Brekke.
við opin ljóð, og eru einkar minnisstæð falleg
löng erfiljóð eftir dansk-an skáldbróður hans,
Ivan Malinowski, 1992, einnig orti hann
hvöss ljóð sem stilltu aðstæðum í 3. heiminum
upp gegn vanahugsun landa hans.
Allt frá 1949 hélt Brekke uppi módernri
ljóðagerð í næstu bókum, af miklum þrótti,
og þykir einna mest til koma Ræðararnir frá
íþöku, 1960. Þar rifjar hann upp sögur úr
Odysseifskviðu, en færir sjónarmiðið til ræð-
aranna, og heimfærir á nútímann. I stað
hátíðlegs stíls Hómerskviða kemur næsta
óformlegt, kumpánlegt tal alþýðufólks. Og
þetta höfuðverk menningararfsins er umtúlk-
að, í stað yfirnáttúrulegra afla kemur túlkun
á mannkynssögunni út frá aðstæðum sem
lesendur geta sett sig í. Lítum á glefsu úr
bálkinum. Þar segir frá því að skipið berst
að furðuverum sem eru samsettar úr fuglum
og konum, sírenur. Söngur þeirra tryllti alla
sem heyrðu, og því lét Odysseifur troða vaxi
í eyru ræðara sinna en binda sig við sigluna
svo hann gæti heyrt söng þeirra án þess að
fara sér að voða. Þetta yfirfærir Brekke á
viðbrögð alþýðu við nútímaljóðum, en síðar
segir frá töfrakonunni Kirke sem breytti
mönnum í svín, einnig það er hag-lega yfir-
fært á nútímann, sýnir stéttamun í skemmt-
analífinu:
Sírenuraar syngja! hrópaði Odysseifur
heyriði! og hann horfði til himins
Einhverskonar vanskapað fiðurfé flaksaði um skipið
en ekki okkar vegna
við sinntum vinnunni
Söngvar sem við getum skilið
risa af hljómfalli líkamans
árinni sem við beitum með höndunum
krúsinni sem við skellum í borðið
Allt sem við eigum sameiginlegt gleður okkur
En Odysseifur veit betur
Bara fyrir hann héldu þær áfram að snökta
þangað til raddböndin fóru í hnút af fegurð
Hann fór víst sjálfur í hnút
Þvílíkt getið þið ekki skilið
sagði hann
því þið eruð fæddir með vaxtappa í eyrunum
Guðdómlega hátt yfir ykkur er listin hafín
Og við þökkuðum auðmjúklega
við kærðum okkur ekkert um að hafa hana nær okkur
En þegar við vorum í landi um kvöldið
búnir að koma okkur vel fyrir
hjá Kirke, það er indælis knæpa
þá stóð hann þarna allt í einu, yfir sig hneykslaður
og öskraði að við hefðum allir breyst í svín
Við vorum eins og við erum
Kannski höfðum við sungið dálítið mikið
í takt saman,
og skellt krúsunum
sveiflað örmunum upp og niður
i takt, í takt
Kannski gekk það dálítið langt
við heyrðum að lokum ekki sjálfir hvað við öskruðum
og við sáum ekki sjálfir hvar við trömpuðum
nú jæja
í þessari sömu bók er ljóð um Egil Skalla-
grímsson aldurhniginn. Talið um mold í ann-
arri línu sýnir aðstæður hans í dimmum
„moldarkofa" en má jafnframt lesa sem
mynd af því hvernig máttur hans er smám
saman að þverra, að því kemur aftur í 8.-9.
línu. Á milli er vísun í söguna af því þegar
Egill orti Höfuðlausn, og fugl truflaði hann '
(vængirnir). Orðið „brunnur“ er hér þýðing
á skakt, þ.e. lóðrétt göng, sem geta allt eins
legið til námu eða verið fyrir lyftu. Ég túlka
það svo hér, að þetta tákni dimm göng, sem
örvasa öldungurinn horfir um, upp til fyrri
frægðarverka, sem gnæfa hátt uppi, and-
stæða núverandi ástands hans:
Egill, gamall
Það tautar, tautar
Mold sáldrast
Þú heyrir ekki í þér sjálfum lengur
getur ekki fundið sjálfan þig lengur
Vængir slást í brunni
hendur, gleymdar í gluggasillunni
Hér
aðeins morandi þúsundframa <
skordýralíf líkamans
En yfir þér
himinstorkandi gróf
níðstöng þín, Egill
og sverðleikur orða
Ég hefi þýtt ljóðdæmin af veikum mætti
(og nreð aðstoð Vésteins Ólasonar), en
mæli eindregið með því að áhugafólk leiti
til frumtextanna. A.m.k. síðustu fjórar bæk-
ur Brekke eru í bókasafni Norræna hússins,
en Ljóðasafnið 1949-72 finnst mér iniklu
magnaðra. Það fæst víst ennþá, og má lík-
lega hafa það til (dapurlegs) marks um ljóða-
sölu í Noregi. En ljóðagerð þar í landi hefur 4 ~
verið á mjög háu stigi undanfarna áratugi,
vonandi hefur það að einhveiju leyti birst í
þessum pistlum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 1997 19