Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.1997, Blaðsíða 11
RAFAEL: Mærin á enginu, 1505-1506. Olíulitir á tré.
raunir mikilla listamanna til
að túlka frumlega hina
fornu texta vöktu reiði og
hneykslan heimskra manna.
Hins vegar minnast lista-
menn sjaldnast á vandamál
eins og spurningar um feg-
urð og tjáningu sem vefjast
svo mjög fyrir okkur hinum.
Sú var að vísu tíðin að lista-
menn veltu þessu fyrir sér
en hún er löngu fyrir bí.
Þögn listamanna gagnvart
hugtakinu „fegurð“ stafar
gjarnan af blygðun þeirra
frammi fyrir svo sterku orði.
Þeim finnst kjánalegt að
segja „að þeir tjái tilfinning-
ar sínar“ og telja slíkt og
þvílíkt eintómt froðusnakk. MEISTARI frá Toskana: Höfuð
Huglægar kenndir eru þeim Krists, um 1175-1225. Hluti af
svo sjálfsagðar og eðlilegar krossi, temperalitir á tré.
að þeim finnst umræður um
þær út í hött. Þetta er ein af ástæðunum
fyrir þögn listamanna og lái þeim hver sem
vill. En það eru fleiri ástæður. Þessir hlutir
skipta listamanninn mun minna máli en al-
menningur virðist ætla. Það sem listamaður
veltir fyrir sér þegar hann undirbýr mynd,
gerir drög að henni eða athugar hvort hún
sé fullgerð, verður ekki orðað með einföldum
hætti. Sjálfur mundi hann ef til vill svara
því til að hann væri að reyna að „ná“ ákveðn-
um hlutum. Einungis með því að íhuga hvað
felst í orðunum „að ná“ geta menn vænst
GUIDO Reni:
Kristur krýndur
þyrnikórónu, um
1639-40. Olíulitir
á striga.
þess að skilja tilraunir listamanna. Og ég efa —
að hægt sé að skilja þær án þess að líta í
eigin barm. Nú eru fæst okkar listamenn og
kannski höfum við aldrei reynt að mála mynd
og langar ekkert til þess. En ekki er þar
með sagt að við stöndum aldrei andspænis
vandamálum sem líkjast þeim sem listamenn-
irnir eiga við að etja. Og reyndar er mér í
mun að sýna fram á að sú manneskja er
naumast til sem ekkert veður hefur af list- -
rænum vangaveltum, hversu smávægilegar
sem þær kunna að vera. Hver sá sem reynt
hefur að raða blómum í vasa, fjölgað hér eða
fækkað þar, þekkir þá sérstæðu kennd sem
fylgir því að vega og meta form og liti. Sá
hinn sami á jafnan erfitt með að skilgreina
jafnvægið sem hann vill ná. Hann eða hún
hefur það einungis á tilfinningunni að ögn
af rauðu hér muni gera gæfumuninn, að blátt
sé í sjálfu sér ágætt þama en gangi ekki
með hinu en „allt gangi upp“ ef bætt sé við
grænum íaufsprota. „Það er kornið," hrópa
menn þá. „Ekki hrófla við því.“ Vissulega
eru ekki allir jafn vandvirkir við að raða blóm-
um en flestir vilja einhvern tíma „ná“ ein-
hveiju. Það getur verið að fínna rétt belti
við ákveðnar buxur eða jafn lítilfjörleg jafn-
vægiskúnst og að fá sér hæfilega mikið af
íjóma með eplakökunni. í öllum slíkum tilvik-
um, hversu ómerkileg sem þau kunna að virð-
ast, er sem mönnum finnist að ýmist „of eða
van“ eyðileggi samræmið. Ein samsetning
„gengur“ í þeirra augum og engin önnur.
Þeir sem gera þannig veður út af blómum,
fatnaði eða mat eru kallaðir smásmugulegir
vegna þess að flestum finnst sem um smá-
muni sé að ræða. En það sem hversdagslega
telst óvani og er sjálfsagt réttnefni er full-
komlega lögmætt í listum. Þegar formum
og litum er raðað er listamaðurinn aldrei of
smásmugulegur eða vandfýsinn. Hann getur
tekið eftir ljósbrigðum og áferðarmun sem,
fæstir greina. Að auki getur vinna hans orð-
ið svo óendanlega miklu flóknari en hvers-
dagsleg störf. Hann neyðist ekki einungis til
að samræma einföldustu liti, form eða
áhersluatriði heldur þarf hann að glíma við
þessa þætti í sinni flóknustu mynd. Ef til
vill eru á striga hans hundruð litbrigða og
forma sem hann verður að stilla saman þar
til „allt gengur upp“. Grænn depill getur allt
í einu orðið of gulur vegna þess að hann ligg-
ur of nærri sterkbláum lit. Listamanni getur
fundist allt unnið fýrir gýg sökum þess að
mynd skorti samræmi og hann verði því að_
byija aftur frá grunni. Slík vandamál geta
gert hann gráhærðan. Þau geta haldið vöku
fyrir honum eða neytt hann til að standa
heilu dagana og prófa sig áfram án sýnilegs
árangurs, jafnvel þótt venjulegir menn sjái
ekkert athugavert við myndina. En hafí hann
haft árangur sem erfiði finnst öllum að betur
verði ekki gert og listamanninum hafí tekist
að „ná“ einhveiju - staðfestingu um full-
komnun í ófullkomnum heimi.
Sem dæmi má taka eina af hinum frægu
Madonnu-myndum Rafaels: „Mærin á eng-
inu“, (sjá mynd). Hún er vissulega fögur og
heillandi; persónurnar eru teiknaðar af stakri
snilld og tillitið sem heilög María sendir börn-
unum tveimur er ógleymanlegt. En ef riss
Rafaels að myndinni er skoðað skilst mönnum
að áðurnefnd atriði vöfðust ekki fyrir hon-
um.Honum þótti þau svo sjálfsögð. Það semv
olli honum sífelldum heilabrotum var jafn-
vægið milli persónanna; hvernig ná mætti
sem heilsteyptustu samræmi. í hraðri skissu
til vinstri má sjá að hann hugðist láta Jesú-
barnið ganga burt og líta um leið upp til
móður sinnar. Hann prófaði ýmsar stellingar
á höfði Maríu svo það samræmdist hreyflng-
um barnsins. Síðar ákvað hann að snúa barn-
inu við og láta það horfa á móður sína. Þá
reyndi hann annað tilbrigði og lét nú Jóhann-
es guðspjallamann barnungan vera viðstadd-
an. En í stað þess að láta Jesú horfa í áttina
til hans lítur hann á áhorfandann. Að lokum
gerði hann enn eina tilraun og þá var þolin-
mæðin greinilega á þrotum því hann reyndi
að snúa höfði Krists í ýmsar áttir. í rissblokk
Rafaels eru nokkrar slíkar blaðsíður þar sem.
hann reynir aftur og aftur að finna rétta
jafnvægið milli þessara þriggja mannvera. j|
En ef við lítum nú aftur á málverkið sjáum
við að honum tókst um síðir að ná því. Allt
í myndinni virðist á sínum rétta stað og jafn-
vægi stellinganna er svo afslappað og eðli-
legt að menn taka varla eftir því. Samt er
það einmitt þetta samræmi sem eykur enn
á fegurð Maríu meyjar og gefur börnunum
sinn ljúfa svip.
Það er heillandi að fylgjast með lista-
manni sem puðar þannig við jafnvægislist-
ina. En væri hann spurður hvers vegna hann
breytti einu eða öðru yrði honum eflaust
svarafátt. Hann fylgir engum settum regluni'
heldur lætur tilfínninguna ráða ferðinni.
Vissulega hafa verið til listamenn eða gagn-
rýnendur á ýmsum tímum sem reynt hafa
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 1997 1 1