Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1997, Síða 3

LESBÓK MORGIJNBLAÐSEVS - MENNENG llSlllt
47. TÖLUBLAÐ - 72.ÁRGANGUR
EFNI
Skúli
Magnússon er þekktastur sem fógeti og
brautryðjandi iðanaðar með Innréttingum
sfnum í Reykjavík, en minna hefur verið
fjallað um ævi Skúla þar á undan, þegar
hann var yfirvald Skagfirðinga. Bara það
hvernig Skúli náði embættinu sýnir að hann
var enginn meðalmaður, en nyrðra reyndist
hann röggsamt yfirvald eins og fram kemur
í grein Ásgeirs Jónssonar.
Pétur Gunnarsson
hefur glímt við að þýða í leit að glötuðum
tíma eftir franska rithöfundinn Marcel
Proust síðastliðin tvö ár. I samtali við Þröst
Helgason segir hann af þessari glímu við
það verk, sem Halldór Laxness skrifaði m.a.
um: „Sá heimur sem upp lýkst með sínum
sérstökum tíma í La Recherche, einkaheim-
ur Prousts, er svo margslúnginn alheimur,
mikill á dýptina og að sama skapi kröfu-
harður og nærgaungull við lesara sinn, að
ég segi fyrir mfna parta, ég held ég hafi
aungvan höfund lesið sem komist hafi nær
þvf en þessi að láta mig hætta við að sefja
saman bækur.“
Brian Pilkington
er löngu orðinn þekktur hér á landi fyrir
verk sín og í dag verður opnuð sýning á
myndskreytingum sem hann hefur unnið.
Þetta er fyrsta stóra sýningin sem Brian
Pilkington heldur á verkum sfnum eftir 20
ára búsetu hér á landi, en frá því í sumar
hefur hann talist til fslenskra ríkisborgara.
Njála
og önnur fornrit höfðu verið gefin út með
rithætti sem flestum fannst að væri hinn eini
sanni og að það væru nánast menningar-
spjöll að hrófla við honum, þegar þeir Ragn-
ar f Smára og Halldór Laxness réðust f að
gefa menningararfinn út með samtímastaf-
setningu. Varð af mikið írafár á áruin
heimsstyrjaldariimar síðari og um það skrif-
ar Skúli Björn Gunnarsson.
Liv Ullman
hefur gert myndina Einkasamtal eftir hand-
riti Ingmar Bergmans og segir í samtali við
Arnald Indriðason hvernig það gekk. Hún
segir Bergman ekki hafa verið við tökur.
„Það var þegjandi samkomulag á milli okk-
ar,“ segir hún. „Hann lét mig hafa handritið
og dagbækur sínar sem innihéldu athuganir
hans um efnið og lét mig algerlega í friði
eftir það.“.
FORSÍÐUMYNDIN: Nýja Guggenheim-safnið í Bilbao, sem hefur verið nefnt
lykilbygging 20. aldarinnar, er klætt að utanverðu með títani og sker sig
mjög úr eldri byggingum í Bilbao. Um safnið er fjallað á bls 10-12.
EINAR H. KVARAN
SJÖTTA FERÐ
SINDBAÐS
Ygldan skolaðist Sindbað um sjá,
unz síðasta skipbrotið leið hann.
Hann molaði fleyið sitt Feigsbjargi á,
og fádæma hörmungar beið hann.
Svo lagði hann inn í ægileg göng,
er a f tók að draga þróttinn;
þar drúptu gljúfrin svo dauðans-þröng
og dimm eins og svartasta nóttin.
Þá fórlaðist kraftur og féil á hann dá
í ferlegum dauðans helli.
— En hinumegin var tiimin að sjá
og hlæjandi blómskrýdda velli.
— Svo brýt eg og sjálfur bátinn minn
og berst inn í gljúfra-veginn. -
Við förum þar loksins allir inn. -
En er nokkuð hinumegin ?
Einar H. Kvaran, 1859-1938, var rithöfundur og lét mikið til sín taka í
menningarlífi þjóðarinnar um aldamótin og á fyrstu áraiugum aldarinnar. Hann
var skáldsagnahöfundur og leikritaskáld og þjóðkunnur fyrir boðun spíritisma,
en síðasta Ijóðlínan hér að ofan víkur einmitt að því áhugamáli. Einar var auk
þess ritstjóri ýmissa blaða og tímarita.
RABB
HLUTADÝRKUN
OG GRÆJUDELLA
SÍÐAN frummenn tóku sér
steina eða lurka í hönd og
höfðu heim með sér í bæli
sitt eða helli, hefur hluta-
dýrkun fylgt mannkindinni.
Sú dýrkun hefur farið vax-
andi eftir að menn gátu for-
mað hlutina sjálfir eða
skreytt þá. Steinaldarverkfæri, svo sem
spjótsoddur úr tinnu, sem búið var með
mikilli natni og þolinmæði að gera odd-
hvassan, hefur ugglaust verið eiganda sín-
um mikið dýrmæti. Og síðar meir þegar
hægt var að móta glóandi málm eins og
deig á steðja, urðu vopn þeir hlutir sem
mönnum voru kærastir og skildu helzt
ekki við sig. Ast manna á vopnum sínum
og gripum sést af því að þeir tóku þá
gjarnan með sér í gröfina.
Fallegt sverð gat verið konungsger-
semi, en hafði auk þess það gildi að vera í
senn vopn þess og verja sem það bar.
Aðrir hlutir sem menn gátu dýrkað voru
að sjálfsögðu guðamyndir, eða myndir
tengdar guðdóminum. En þetta tvennt;
vopn og goðamyndir, hafa verið þeir
manngerðu hlutir sem forfeður okkar hafa
dýrkað. Eftir að menn hættu að bera vopn
og lúterskan búin að hreinsa í burtu helgi-
gripi og dýrlingamyndir, er líklegt að for-
sendur fyrir hlutadýrkun hafi minnkað og
oftast verið fátt um fína drætti í torfkof-
unum á öldum fátæktarinnar.
Aldrei var það þó svo að menn ættu ekki
einhverja góða, persónulega gripi til þess
að láta sér þykja vænt um. Þó hart væri í
ári og varla viðarbút að fá, var efnt í trafa-
kefli, sem skurðhagir menn skáru út og
þennan grip gáfu menn heitmeyjum sín-
um. Frá því í fyrndinni hafa menn og kon-
ur borið hringa og stundum þeirrar nátt-
úru, að gæfa var talin fylgja þeim sem
hringinn bar. Alveg áreiðanlega hefur
mörgum Islendingi þótt vænt um askinn
sinn, sem var þó fyrst og fremst nytjahlut-
ur. Hlutadýrkun í allsleysi fyrri alda hefur
þó ekki sízt birzt í því hér á landi að eiga
bókarslitrur. Sannir bókavinir hafa alla tíð
handfjallað bækur eins og helgigripi.
I æsku kynntist ég öldruðu fólki sem
ekki átti einn einasta hlut, sem bara var
til skrauts. Þeir sárafáu hlutir sem þetta
fólk átti, tengdust allir einhverskonar
notkun. Afi minn skildi eftir sig Bakkaúr,
tóbaksbauk, svipu og brennimark. Bauk-
inn og úrið skildi hann aldrei við sig og
það voru í rauninni einu persónulegu hlut-
irnir hans; svipan og brennimarkið voru
fremur nytjahlutir sem allir fjárbændur
þurftu að eiga. Ég hef oft undrast það síð-
an, hvað sú kynslóð þurfti lítið af því sem
nú er talið alveg nauðsynlegt.
En hvernig hefur þá farið fyrir hluta-
dýrkuninni í ofgnóttinni á okkar tímum?
Vissulega eru enn til menn sem fara hönd-
um um sjaldgæfar bækur líkt og Jón Gr-
indvíkingur í Islandsklukkunni. En hjá
flestum önnum köfnum nútímamönnum er
bókin bara enn einn hluturinn sem bregð-
ur fyrir augu sem snöggvast og lesin eða
ólesin er hún lögð til hliðar og víkur þá óð-
ar fyrir öðru. Ekki veit ég hvort hiingar
hafa lengur þá náttúru að bera með sér
gæfu og næstum því hvert heimili er yfir-
fullt af fallegum hlutum. Sumir þeirra
hafa verið gefnir heimilisfólkinu af ein-
hverjum tilefnum; aðra hafa húsráðendur
valið sjálfir til hýbýlaprýði. En þegar búið
er að stafla þessu í hvern krók og kima; í
hverja hillu og hverja smugu, þá fer nú
máttur hvers hlutar að dvína. Glerkýrnar
renna bara saman og verða eins og varn-
ingur í búðarhillum þar sem alltof mikið
er á boðstólum. Ekki er heldur víst að
neitt af þessu sé fólki sérstaklega kært;
mér hefur þó skilizt að málverk og bækur
séu það sem fólk vill helzt taka með sér
þegar aðstæður gera nauðsynlegt að flutt
sé í þrengra húsnæði. Þegar ég skoða eig-
in hug í þessu efni, þá eru það helzt
nokkrar myndir eftir mig sjálfan, sem ég
hef ekki látið frá mér, svo og nokkrar
myndir eftir aðra málara, sem ég vildi sízt
sjá á bak.
Græjudýrkun eða græjudella er annars-
konar fyrirbæri en hlutadýrkun. Munur-
inn er einkum sá að mönnum þykir ekki
vænt um græjur. Þær eru látnar fjúka, oft
alveg óslitnar, þegar bretri græjur bjóð-
ast. Gamlir og góðir plötuspilarar hafa
bara safnað ryki, ef þeim hefur ekki verið
hent, eftir að geislaspilarar gerðu þá úr-
elta og ágætar myndavélar með úrvals
linsum hafa verið lagðar á hilluna, engum
til gagns, eftir að aðrar sjálfvirkari buð-
ust. I bændaþjóðfélaginu fyrr á tíð, þegar
allir hlutir voru handsmíðaðir, hafa ekki
verið forsendur fyrir græjudellu, en á
vélaöldinni urðu bændur sízt eftirbátar
annarra eins og ryðgaðir haugar af hey-
vinnuvélum bera vott um.
Nútímamaðurinn er umkringdur græj-
um og allt er betra í dag en í gær. í aðal-
atriðum má þó segja að græjurnar séu
tvennskonar. Annarsvegar þær sem menn
nota í vinnunni og hinsvegar þær sem
með þarf við allskonar tómstundaiðkun og
líkamsþjálfun, útivist, íþróttir og sport,
allt frá nýtízku gönguskóm uppí flugvélar.
Til er þó það, sem nýtist bæði í vinnu og
tómstundum og þar eru tvennskonar
græjur sem bera höfuð og herðar yfir allt
annað: Bílar og tölvur.
Að bílum beinist gi-æjudellan þó alveg á
sérstakan hátt. Þar einblína sumir á
tæknina og galdraverk eins og tölvustýrða
hemla, sem hafa vit iyrir ökumanninum,
fjölliðafjöðrun og spólvörn. En bílar hafa
líka alltaf haft þá náttúru, sem er óvenju-
leg í græjuheiminum, að sumt fólk tekur
ástfóstri við þá. Þar kemur hlutadýrkunin
til sögunnar og ugglaust er mörgum svo
farið nú á dögum, að þeim finnst vænst
um bílinn sinn af öllu sem þeir eiga. Sum-
um finnst næstum því að bfllinn þeirra
hafi sál og líta hann allt öðrum augum en
aðra íjöldaframleidda hluti svo sem
þvottavélar, kæliskápa og sjálfan imba-
kassann.
Þrátt fyrir mikinn áhuga á tölvum, veit
ég ekki til þess að nokkrum manni þyki
vænt um það tæki eitt út af fyrir sig. Bíll-
inn er með einhverjum hætti framlenging
á persónu eigandans, en tölva er bara
tölva. Hún er hreinræktuð græja og millj-
ónavirði af þeim fer á haugana af þeirri
ástæðu einni, að komnar era aðrar betri
og ennþá fljótvirkari. Það era fleiri gíga-
bæti og megabæti í dag en í gær og harði
diskurinn í gömlu tölvunni er vitaskuld
jafn úreltur og rokkurinn hennar ömmu.
Harður diskur í venjulegri PC-tölvu sem
rúmar 1,6 gígabæti þykir í minna lagi
núna; blaðamenn Morgunblaðsins næðu
samt ekki að fylla hann þótt þeir legðust
allir á eitt og vistuðu sín skrif á honum
meðan stai-fsævin endist.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. NÓVEMBER 1997 3