Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1997, Síða 13

HÖFUNDUIR þessarar bók-
ar setti saman ritið „Mergur
málsins" sem kom út ■ hjá
„Bókaklúbbi Arnar og Ör-
lygs“ 1993 og fjallaði um
föst orðasambönd, sem
nefnd eru orðatiltæki. Höf.
fjallaði þar um 6.000 orðatil-
tæki. Orðasambönd þessi eru „notuð aftur og
aftur í óbreyttum búningi og fastmótaðri
merkingu" eins og höf. skrifar í formála að
því riti.
Nú sendir höfundurinn, Jón G. Friðjóns-
son frá sér nýja bók „Rætur málsins - Föst
orðasambönd, orðatiltæki og málshættir í ís-
lensku biblíumáli". Höfundur skrifar í for-
mála að ritinu: „Efniviðurinn er því fóst
orðasambönd sem notuð eru í íslensku bibl-
íumáli, ekki einungis biblíuorðatiltæki í
þrengsta skilningi heldur einnig ýmis fóst
orðasambönd sem er þar að fínna þótt upp-
runa þeirra sé annars staðar að leita. Biblían
er um margt sérstök og raunar einstök mál-
heimild ...“ Hér er réttilega að orði komist.
Biblían eða brot úr henni sem voru snemma
færð í íslenskan búning er í rauninni meira
en „sérstök og raunar einstök málheimild",
hún er vissulega einstök málheimild um upp-
runa íslensks ritmáls.
Bókmál, hið ritaða orð hefst meðal Islend-
inga með kristnum sið. Biblían er því bókin,
bók bóka eins og George Steiner skrifar svo
ágætlega í formála að „Hebrew Bible“ 1996
og birtist í greinasafni hans „No Passion
Spent Eassays 1978-1996“. Steiner skrifar:
Það er sú bók sem ekki aðeins á Vesturlönd-
um ber í sér skilgreiningu hugtaksins
„texti“. Allar aðrar bækur vorar, hversu frá-
brugðnar sem þær eru innbyrðis um efni og
aðferðir, snei’ta beint og óbeint og eru
sprottnar af þessari bók bóka. I Biblíunni er
að fínna frumbókina, upphaf vestræns bóka-
texta og fyrirmynd um niðurskipan og rit-
snilld sem nær hæst í þessu textalega fjöl-
skrúðugasta riti, frá upphafi...“
Og Steiner heldur áfram „Allar aðrar
bækur eru líkastar neistum frá þeim glæsta
loga, sem Biblían er“.
Biblían eða meginhlutar hennar hafa tl
dató verið þýddir á 2.010 mismunandi tungu-
mál. Þessi þýðingarverk hafa verið stunduð
upp undir tvö þúsund ár. Og þessar þýðingar
hafa orðið upphaf og undirstaða ritmáls
fjölda þjóða og þjóðflokka. Meðal þeirra telj-
ast Islendingar.
Jón G. Friðjónsson skrifar í VIII hluta
formála þessa verks: „Elstu heimildir bera
það með sér að biblíumennt í víðasta skiln-
ingi hefur frá upphafi verið snar þáttur í
menningu Islendinga. Þýðingar kristilegi-a
rita eru meðal elstu heimilda um íslenskt
mál, frá því um eða fyrir 1200. Ýmislegt
bendir þó til að íslensk biblíumálshefð sé enn
eldri. Þannig er orðfæri elstu heimilda svo
þroskað og stíllinn svo þjálfaður að óhugs-
andi er að þar séu byrjendur á ferð“ Sbr.
Stefán Karlsson „íslensk biblíumálshefð“
Morgunblaðið 24. apríl 1993.
Hér má bæta við ritgerð Stefáns Karls-
sonar: Fróðleiksgreinar frá tólftu öld í Af-
mælisriti Jóns Helgasonar 30. júní 1969. Þar
bendir höfundur á svipmót fornra kristinna
heimilda og íslendingabókar Ara fróða. Fyr-
irmynd sagnaskrifara á ármiðöldum um sögu
hinna ýmsu germönsku þjóða var beint og
óbeint sótt í Genesis. „Augljóst er að kynni
Ara af erlendum bókum hafa verið miklum
mun meiri en þeim beinu notum nemur, sem
hann hefur af þeim haft við samningu íslend-
ingabókar,“ skrifar Stefán. Hann birtir áður
hliðstæður, sem benda ótvírætt til óbeins
uppnma í Biblíutextum.
Formáli höfundar skiptist í níu kafla: Skil-
greining hugtaka - Afmörkun efnis - Efn-
isskipan - Aðföng - íslensk biblíumálshefð
- Heimildir um íslenska biblíumálshefð -
Um einstakar biblíuútgáfur eftir siðaskipti
- Áhrif Biblíunnar á íslenskt mál og Að
verkalokum.
Höfundur skrifar: „Fjölmörgum fóstum
orðasamböndum úr Biblíunni svipar að því
leyti til málshátta að þau eru notuð ein sér
en mörg þeirra hafa þá sérstöðu að fela í sér
kristilegan boðskap, boð og bönn til krist-
inna manna, hafa orðið málshættir (heilræði)
í kristnu samfélagi. Flestum orðskviðum
sem fela einvörðungu í sér kristilegan boð-
skap og ekki eru notaðir utan Biblíunnar er
sleppt í þessu verki... Skilin eru þó ekki al-
veg skörp ... Við efnisval koma upp ýmis
álitamál og í sumum tilvikum hef ég vísast
seilst nokkuð langt, einkum er ég hef talið
orðasamböndin áhugaverð orðfræðilega eða
málsögulega." Varðandi málshætti, orðskviði
og spakmæli fjallar höfundur um sem „eina
samstæða heild“.
Höfundurinn hefur leitast við að ná til
allra biblíuorðatiltækja og biblíumálshátta,
sem rekja má til tiltekinna ritningarstaða í
Biblíunni. Hann fjallar einnig um mörg önn-
ur orðasambönd sem þar er að finna þótt
uppruni sé annar.
Efnið er það viðamikið að ógerlegt er að
taka öll orðatiltæki úr öllum tíu útgáfum Bi-
blíunnar. Höfundur hefur því valið sem sýn-
ishorn allmörg orðatiltæki úr biblíuútgáfun
17. til 20. aldar og þar styðst hann við mat
sitt varðandi málsögu og íslenskt biblíumál.
Efninu er skipað niður eftir bókum Biblíunn-
ar. Aðtriðisorðaskrá og skrár um orðatiltæki
og málshætti eru lyklar að verkinu.
„Fremst í hverri flettu, næst á eftir upp-
flettimynd, er að finna „dæmabálk", prentað-
an smáu letri. Þar er tilvitnunum í Biblíuna
raðað fyrst eftir ritningarstöðum og dæmum
hvers ritningarstaðar í aldursröð. Tilgreind
eru öll fommálsdæmi, síðan dæmi úr þýð-
ingu Odds og úr Guðbrandsbiblíu, síðan úr
Viðeyjarbiblíu og loks úr Biblíuútgáfunni
1912. Þessi dæmabálkur er allítarlegur, en
mjög þarfur þeim sem áhuga hafa á breyt-
ingum tungunnar. „Skýringarbálkur" fjallar
um aldur, uppruna og breytingar á þeim
orðasamböndum sem um er fjallað.
Höfundur bendir réttilega á, að fjölmörg
dæmi um biblíumál virðast eiga sér frum-
gerð í glötuðum þýðingum hluta Biblíunnar á
íslensku. Fjallað er um allmörg orðatiltæki
sem eru talin eiga sér uppruna í Biblíunni,
„en samsvarandi biblíutexti er aðeins kunnur
í þýðingum sem eru yngri en orðatiltækin
sjálf‘.
I V kafla formálans bendir höf. á þá stað-
reynd að fjölmörg tökuorð hafi borist inn í ís-
lensku, sem tengjast kristninni, svo sem
kirkja, prestur, messa, djöfull, guðspjaO
(„góð tíðindi"), engiO og biskup og einnig orð
sem tengjast bókagerð, en bókagerð var
samofin kristninni, svo sem, skóli, bréf,
skrifa, stafróf. Merking eldri orða breytist
ORÐATILTÆKI OG MÁLS-
HÆTTIR AF VERALDLEGUM
RÓTUM
t.d. blóta, skíra þ.e. gefa nafn, og hreinsa.
Höfundur skrifar: „Hitt er mikilvægara að í
kristinni trú fólst ný hugmyndafræði sem
varð tilefni til fjölmagra líkinga og þó enn
mikilvægara að til frásagna Biblíunnar og
dæmisagna var sótt kveikja að fjölmörgum
orðatOtækjum og málsháttum ... Allt þetta
sýnir að kristin hugmyndafræði er samofin
íslenskri menningu og því kemur ekki á
óvart að hún hefur sett mark sitt á íslenska
tungu". Hér notar höfundur hugtak sem
verður ekki notað í sambandi við kristni, sem
er ný hugmyndafræði og kristin hugmynda-
fræði. Hugtakið hugmyndafræði hefm’ í sér
fólgna ákveðna merkingu en samkvæmt skil-
greiningu höfundar - 1801-1805 - hug-
taksins Destutt de Tracy - „Eléments
d’idéologie" táknaði það vísindalega rann-
sókn hugmynda á grundvelli skynsemis-
hyggjunnar. Hér ætti betur við altæk heims-
mynd kristninnar eða kristinna kenninga.
De Tracy leit á manninn sem hluta náttúr-
unnar, dýr, bundið umhverfi og veraldlegum
skilningi, langt fjarri þeirri „andlegu spekt“
Snorra Sturlusonar. Sú altæka heimsmynd
er óbundin tíð og tíma eða samkvæmt orða-
tiltæki Spinosa - lítur á mennska viðleitni
„Sub specie aeternitatis" frá sjónarhorni ei-
lífðarinnar. Höf. skrifar einnig að: „Ekki er
líklegt að sérstakur trúaráhugi íslendinga
hafi orðið þess valdandi að mörg biblíuorð-
tæki er að finna í íslensku“. Málfar Biblíunn-
ar var samofið íslenskri tungu og kristin við-
horf og hegðunarkröfur samsamaðar málfar-
inu og eins og höfundur skrifar: „er biblíu-
málshefð miklu eldri á íslandi en í nágranna-
löndum okkar og hún er auk þess mjög lif-
andi eins og elstu heimildir og samanburður
þeirra við yngri heimildir ber vitni um“.
Þeir sem lifa innan altækrar heimsmyndar
og miða hegðun sína út frá „sjónarhorni ei-
lífðarinnar“ tala alls ekki um sjálfgefin hug-
tök og sjálfsögð, hér einhvers konar „trúará-
huga“. Höf. skrifar: „Þegar alls er gætt,
beinna og óbeinna áhrifa Biblíunnar og
kristilegra rita á íslenska tungu, má telja
réttmætt að tala um íslenskt biblíumál sem
OG GEISTLEGUM
EFTIR SIGLAUG BRYNLEIFSSON
1 nýrri bók Jóns G. Friðjónssonar sem heitir RÆTUR
MÁLSINS telur hann að ekkert eitt rit hafi haft jafn-
gagnger óhrif ó íslenska tungu og Biblían, en iafnframt
er algengt að orðatiltæki og málshættir af veraldlegum
toga hafi verið notuð í biblíumáli.

Mfl
Leggja byrði á elnhvem r
i T~~
wfA
Bera á höndum sór Steypa einhverjum af stóli
wt Þurrum tótum ísveita sfns andlttis JIL Vera haróur í hom at5 taka
MYNDIRNAR eru úr bókinni og hefur Freydís Kristjánsdóttir teiknað þær.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. NÓVEMBER 1997 1 3