Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1997, Page 14

sérstakt málsnið. A það skal þó lögð áhersla
að biblíumál hefur ávallt verið samofíð öðru
málsniði. Þetta sést m.a. af því að þegar best
hefur tekist til um biblíuþýðingar hafa þýð-
endur óspart sótt orðatiltæki og málshætti í
lifandi mál og þannig blásið nýju lífi í biblíu-
mál síns tíma“ -. Um þennan mikilvæga
þátt íslenskrar biblíumálshefðar ræðir höf-
undur sérstaklega í kaflanum um Viðeyjar-
biblíu.
I VI kafla formálans rekur höfundur heim-
ildir um íslenska biblíumálshefð. Rakin er
útgáfusaga rita úr Biblíunni og er þar viða-
mest Stjórn og síðar rit Ian Kirkbys: Biblical
Quotations in Old Icelandic - Norwegian
Religious Literatur I-II. Stofnun Ama
Magnússonar 1976-1980. Rit Kirkbys er
mjög ítarlegt, en höf. þessa rits hefur tekist
að finna allmargar tilvitnanir í fom rit krist-
in, sem skipta máli.
Sjöundi kafli formálans - Um einstakar
Biblíuútgáfur - er mjög fróðlegur og vand-
aður þáttur. Þar koma fram þær breytingar
sem verða í aldanna rás á biblíumálshefð og
einnig að sú foma hefð er samofin íslenskri
málhefð og bókmenntum og þar með samofin
málskilningi, málsmekk og meðvitund þjóð-
arinnar um aldir. Stefán Karlsson varaði við
því í sinni ágætu Morgunblaðsgrein, áður til-
vitnaðri, að rjúfa þessa hefð með nýjum þýð-
ingum þótt þær væru e.t.v. réttari frá sjón-
armiði grammatíkusa. Slysaslóð nýrra þýð-
inga á helgum textum var troðin í endur-
skoðun þeirra texta á Englandi, og þar með
hvarf allur safi og „fínessur" úr textunum,
gelt og steindautt mál varð afleiðingin. Höf-
undurinn vitnar í formála Guðbrands bisk-
ups að Summaríu yfir það Gamla testamenti
frá árinu 1591: „mikið átak og erfiði hafði ég,
þær sumar dönskublandaðar útleggingar og
brákað málfar að yfirlesa, lagfæra og emend-
era“.
Umfjöllun höf. um málfar Guðbrandsbiblíu
og annarra ritaðra texta er sérstaklega fróð-
leg og vandlega samin og þar kemur fram að
texti Guðbrandsbiblíu féll að málskilningi og
málsmekk og sá smekkur og málkennd var
samofin íslenskri málshefð þeirra tíma. Því
hefur verið haldið fram að Guðbrandsbiblía
hafi orðið einhverskonar bjargvættur ís-
lenskunnar, en sú íslenska sem þar er á síð-
um, átti sér langa forsögu í biblíumálshefð
þjóðarinnar og lifði áfram í biblíuþýðingum.
Þessi biblíumálshefð var aldrei rofin. Sam-
tvinnun bókmennta og biblíumálshefðar hélt.
Lýsingar Georges Steiners á Bibh'unni sem
þeim „glæsta loga“ sem tendrar með neista-
flugi sínu allar aðrar bækur og bókverk, á
fyllilega við íslenska bibhumálshefð.
I VIII kafla formálans er fjallað um áhrif
Biblíunnar á íslenskt mál. „Siðskiptafrömuð-
ir 16. aldar höfðu við að styðjast sterka rit-
málshefð sem þeir sannarlega nýttu sér
beint og óbeint eins og leitast er við að sýna
fram á í þessu verki með samanburði fomra
texta og samsvarandi texta eftir siðaskipti.
Utgáfa Nýja testamentisins 1546 og Guð-
brandsbiblíu 1584 ásamt öðrum þýðingum
siðskiptamanna mörkuðu því ekki tímamót á
Islandi með sama hætti og í öðrum lönd-
um ...“ Höfundur talar um mörkun nýrrar
stefnu - sem fólst í siðbreytingunni - um
leið og endumýjun íslensks bibhumáls átti
sér stað. Þýðendumir nýttu sér bibhumáls-
hefð fyrri verka og lögðu áherslu á vandað
málfar. Höfundur kemst að þeirri niðurstöðu
að „Orðfræðileg áhrif Bibhunnar séu svo
mikil að telja má fullvíst að ekkert eitt rit
hafi haft jafn gagnger áhrif á íslenska tungu
og Biblían. Röksemdir fyrir þessari fullyrð-
ingu felast m.a. í því safni bibhuorðatiltækja
og málshátta sem hér birtist...“
Orðatiltæki, fost orðasambönd og máls-
hættir eru „stuttar og gagnorðar málsgrein-
ar... skírskotun oft á tíðum til almennra
sanninda ...“ og bera í sér málsöguna, þró-
unarsögu málsins. Kjamyrði og snjallyrði
hvers tíma verða mönnum oft einhverskonar
áttaviti inn í hðna tíð, viðhorf og mat tím-
anna.
„Rætur málsins" er safn orðatiltækja og
málshátta, eitthvert viðamesta safn þeimar
tegundar sem sett hefur verið saman hingað
til og einnig málsöguleg heimild, tilvísun inn
í meðvitund margra kynslóða, kynslóða sem
voru mótaðar af þessari bók bóka, sem
markaði daglegt málfar og endumýjaðist og
breyttist í aldanna rás en alltaf tengd máls-
hefð uppmnans. Rit þetta er málsöguleg og
snjallyrða náma, uppflettirit og til lestrar
þeim sem hafa unun af ágætustu textum ís-
lenskrar tungu.
Vinnan við þetta verk og fullvinnsla þess í
bókaformi, er afreksverk og ber vitni um
einstaka nákvæmni, eljusemi og næmleika
fyrir íslensku máh. Islendingar standa í
þakkarskuld við Jón G. Friðjónsson.
MYND: Árni Elfar.
SÍÐASTI DAGUR
SMÁSAGA
EFTIR EINAR ÖRN GUNNARSSON
Inni hjá pabba ríkti kyrrð og mér til sárra vonbrígða
var hann ennþá dáinn. Varlega k íkti ég upp í munn-
inn á honum og sá hvernig dragsúgur haustsins \ íafói
brotið sér leið að hjartanu og hrifsað með sér sá ilina
upp úr kokinu.
ÞETTA var viðburðaríkur dagur í lífi okkar
pabba. Alla nóttina hafði ég legið andvaka af
spennu því framundan var síðasti dagurinn í
TVíolí. Aldrei öll mín sextíu og þijú hafði ég
misst tvíolíferð úr þennan dag. Þegar morgun-
inn kom á gluggann reis ég á fætur og leit út.
Haustið var tekið til við að tína blöðin af trján-
um. Eg rakaði mig og greiddi fór síðan í stíf-
pressuð jakkafót. Allan tímann hugsaði ég til
þess að ég ætti eftir að fara i hringekjuna, tylla
mér á gírafann og af tilhugsuninni fékk ég mús
í magann.
Þegar ég kom inn til pabba þá lá hann í rúm-
inu með galopin augu. Mér til mikillar undrun-
ar hafði hann tekið afdrifaríkustu ákvörðun
lífsins, að deyja. Ég horfði á hann langa stund,
rýndi í augun og vonaðist til að sjá eitthvert líf
bærast þó ekki værinema á óradjúpi en sálin
var horfin úr hylkinu. Sérstök kyrrð hvfldi yfir
svipnum, eitthvert rólyndi sem ég vissi ekki að
hann ætti til.
Það var enginn mættur þegar ég stillti mér
framan við sölukassann í aðalinnganginum. Ég
ætlaði mér að vera gestur númer eitt þennan
dag. Eftir langa bið sá ég loks starfsmanni
bregða fyrir. Þegar ég hafði miðanni hendi
keypti ég mér armband sem veitti mér aðgang
að tækjunum liðlangan daginn. Það er ekkert
gaman í Tívolí ef maður getu ekki farið í tækin
hvað eftir annað.
Ég hjólp við fót að hringekjunni og klifraði
upp á gírafann. Varlega tók ég um hals hans og
faðmaði hann pínulítið. Ég kalla hann Knud en
það er bara á milli mín og hans. Stundum
hvísla ég að honum leyndarmálum mínum, þau
treysta vinskapinn því trúnaðurinn er innsigli
bræðralagsins. Ég ímynda mér að hann trui
mér fyrir dularmálum sínum og þá fyllist ég
hjarta mitt annarlegri gleði og sálin leiftrar.
Þar sem við ferðuðumst saman hring eftir
hring sagði ég honum að pabbi væri dáinn og
ég fann strax að hann skyldi hvorki líf né dauði
skipta máli þegar menn fara í Tívolí. Honum
þótti það góð tilbreyting fyrir mig að vera einn.
Mér fannst dapurlegt að geta ekki vinkað
pabba úr hringekjunni eins og ég var vanur en
ég lét það ekki skyggja á gleðina. Hálf feimnis-
lega vinkaði ég ókunnugum manni. Sá veifaði á
móti og mér þótti ég þá eiga einum vini fleira.
Eftir fimm ferðir í hringekjunni gekk ég um
garðinn og velti fyrir mér hvar ég gæti falið
mig fyrir vörðunum því mig langaði að verða
eftir í garðinum og laumast í einhverjar græjur
þegar þeir væru famir. Þá gæti ég leikið mér
fram á morgun, aleinn í Tvívolí, valið mér tæki
án þess að bíða í einni einustu biðröð. Á daginn
troðast börn sífellt fram fyrir mig en ég læt
mér þetta í léttu rúmi liggja því þau eru yndis-
legustu mannverumar og stundum finnst mér
ég einhvem veginn eiga meiri samleið með
þeim en fullorðnum. Eg og bömin skiljum
hvert annað til fulls þó við skiptumst ekki á
orðum. Rétt áður en dagurinn til fulls þó við
skiptumst ekki á orðum. Rétt áður en dagurinn
rynni upp í Tívolígarðinum ætlaði ég, Henning,
að laumast út um hliðið þannig iað enginn fatt-
aði að ég væri búinn að skemmta mér þar alla
nóttina. Þetta hafði mig dreymt um að gera frá
því ég var strákur, loksins var ég einn og eng-
inn lengur til að stoppa mig. Mér gekk ekki vel
að finna felustað þannig að ég rölti niður að
vatninu þar sem svörtu svanimir synda. Þeir
vom svo glaðir yfir að sjá mig. Ég veit svei
mér ekki hvort ég hafði meiri ánægju af að
hitta þá eða þeir mig. Mamma sagði líka alltaf
að ég væri svanur þó að ég hefði fæðst í anda-
garði. Ég hvíslaði til þeirra að pabbi væri dá-
inn. Það var unaðslegt að sjá vini mína synda á
lygnu vatninu og heyra glaðvær hróp, köll og
skræki allt í kring. Ef til er paradís þá er það í
Tívolí.
Ég fór í maríuhænurnar, settist í fremsta
vagninn og kíkti annað veifið beint fram fyrir
mig á teinana þannig að ferðin varð svolítið
ögrandi. Mér þykir alltaf vænt um maríuhæn-
urnar en þær eru bara upphitun fyrir parísar-
hjólið, gula rússibanann og töfrateppið. Hinum
megin í teppinu sátu nokkrir sænskir ráð-
stefnugestir í jakkafótum með hvít nafnspjöld
fest í barminn. Flestir þeirra æstust við hveija
hreyfingu teppisins en einn varð sífellt rólegri.
Ég elska fiðringinn sem ég fæ í magann, sér-
staklega þegar teppið fellur aftur fyrir sig. Til
að gera ferðina meira krassandi ímynda ég
mér að öryggissláin sé laus eða biluð og þá
grípur mig hræðsla sem lagast strax. Þegar
teppið stoppaði starði rólegi svíinn fram fyrir
sig, lflct og hann væri í öðrum heimi en síðan
skjögraði hann úr tækinu. Skyndilega stað-
næmdist hann og ældi í sjö metra boga. Félag-
arnir máttu ekkert vera að því að sinna honum
heldur flýttu sér í engisprettuna. Mig langað
í TÍVOLÍ
að hjálpa blessuðum kallinum en það var ein-
hvern veginn ekki í mínu valdi. Þegar ég gekk
hjá sló fyrir vitin lýkt af hálfmeltum mat í
bland við áfengisþef. Ég skil aldrei hvers
vegna menn drekka vín í Tívolí þar sem hægt
er að verða ölvaður af gleðinni einni. I það
minnsta gleymi ég mér algjörlega og lifi bara í
tímalausri alsælu þar sem ég flakka á milli
tækja. Mig hefur aldrei langað í engisprettu-
ina, hún er bara fyrir blindfulla fáráðlinga sem
geta ekki verið ánægðir nema þeir séu í sannri
lífshættu. Þá er betra að fara í fljúgandi koff-
ortið og ferðast um ævintýraheima.
Eins og venjulega leigði ég mér byssu rétt
fyrir lokun. Ég get einhvem veginn ekki að því
gert að alla tíð hefur mig langað til að miða á
starfsmanninn, láta hann hlaupa um básinn
eins og hauslausa hænu og skjóta litlum blýbik-
urum í rasskinnamar á honum. í þetta eina
skipti leyfði ég mér að miða á hann og þegar
hann brást við því lét ég bara eins og þetta væri
algjörlega óvart. Það er líka ekki rétt að skjóta
menn í rassinn á síðasta degi í Tívolí því á þeim
degi em allir svo kátir og svo glaðir enda er
ekki annað hægt. Ég skatu nokkmm sinnum í
rauða rós og eftir það fékk ég að velja mér lít-
inn svartan plastsnák sem ég stakk í vasann.
Allt í einu lýstist garðurinn upp og hvellur-
inn frá bombunum var svo tröllaukinn að ég
fékk gæsahúð. Frá því er ég sá þessa ljósadýrð
fyrst hefur mér alltaf fundist búa í henni ein-
hver opinbemnarkraftur eða óræð vitmn.
Á meðan verið var að skjóta bombunum upp
notaði ég tæifærið og faldi mig, lagðist í ranna.
Þar 1 á ég grafkyrr og horfði á fólkið tínast út
úr garðinum. Engum kom tfl huga að augu mín
fylgdust með öllu úr leyni. í hjarta mínu vissi
ég að allt er hægt og ég gældi við þá hugmynd
að ræsa töfrateppið fyrst og fara siðan i
hringekjuna. Skyndilega heyrði eg fótatak fyr-
ir aftan mig, stuttu síðar var ég baðaður í ljós-
um og djúp rödd spurði fruntalega: „Hvað ertu
að gera þama, væni?“
Hvort tveggja í senn hræddur og
skömmustulegur ætlaði ég að ljúga því að ég
hefði tapað úrinu mínu en þess þurfti ekki. Ég
reis bara þögull á fætur, horfði niður fyrir mig
og vörðurin lagði höndina vinalega á öxl mér.
Hann fylgdi mér út úr garðinum og kvaddi
með góðlátlegu brosi.
Skömmu eftir að ég kom heim fékk ég mér
mjólkursopa og sandköku. Kakan var bragðgóð
og um leið og ég tók fyrsta sopann fann ég til
þrosta. Ég rifjaði upp óvænt ævintýri dagsins.
Inni hjá pabba ríkti kyrrð og mér til sárra
vonbrigða var hann ennþá dáinn. Varlega kíkti
ég upp í munninn á honumn og sá hvernig
dragsúgur haustsins hafði brotið sér leið að
hjartanu og hrifsað með sér sálina upp úr kok-
inu. Ég kyssti hann á kalt ennið, bauð góðrar
nætur og slökkti ljósið.
I myrkrinu hét ég mér því að pabbi skyldi fá
veglega útför með hringekjutónlist og Tívolí-
bombum til að minna veröldina á að til er para-
dís.
Höfundurinn býr í Danmörku.
14 IFSRhK' Mnpai INRIADSIMS ~ MFMMIMn/IISTIR 99 MÓVFMRFR 1 997