Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1997, Qupperneq 16

Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1997, Qupperneq 16
„ÞAÐ er næstum eins og hann hafi litið svo á sjálfur að hann væri búinn að lifa,“ segir Pétur Gunnarsson um Marcel Proust og ástæðu þess að bókin varð til. Proust er ungur á þessari mynd og sláandi líkur Bítlinum Paul McCartney. HVAÐ I OSKOP- UNUM VAR PÓST MÓDERNISMI? EFTIR KRISTJÁN G. ARNGRÍMSSON er sagður hafa þjáðst af ýmiskonar ofnæmi og asma. Halldór lýsir ástandi hans á kostu- legan hátt: „Hann þoldi ekld birtu og varð að lifa í stöðugu rökkri. Hann var svo næmur fyrir hávaða að það varð að einángra íbúð hans fyr- ir hljóði svo þar ríkti óslitin þögn. Af hlið- stæðum orsökum varð hann að búa við matar- æði sem svaraði húngursneyðarkjörum. Og hann hafði slikt líkamlegt ofnæmi fyrir fólki að hann varð að hætta að samneyta vinum sínum. Hann gat ekki staðið uppréttur og ekki heldur legið útaf, en varð að sitja uppvið dogg. Hann þoldi ekki þann ilm sem berst með fersku lofti á sumardegi, þoldi ekki loftið sjálft, og honum símínkaði hæfileiki til að draga andann; andarteppan hélt honum tím- um saman milli heims og helju einsog í snöru.“ Halldór segir að Proust hafi ofan á allt þurft að kljást við skort á orðminni svo leit að hverju orði hafi kostað hann átak. Pétur segir margt bera að sama brunni við tilurð Leitarinnar; hann hefur lokið við að brjóta til mergjar efnistök og aðferð frásagn- arinnar þegar hann stendur uppi einn. „Það er næstum eins og hann hafi litið svo á sjálfur að hann væri búinn að lifa. Þessi ein- angrun hans frá heiminum sem Halldór lýsir er ekki eingöngu vegna veikinda hans heldur er hún hreinlega afstaða hans; það er eins og hann viti sjálfur að honum er naumt skammt- aður tími og hann ætlar að nota það sem eftir er til að endurskapa veröld sína, glataðan tíma.“ Proust gekk illa að fá fyrsta hluta Leitar- innar gefinn út, fór á milli útgefenda sem fannst verkið út í hött, eins og Pétur segir, og allir vísuðu þeir honum frá. A endanum var það hann sjálfur sem gaf bókina út á eigin kostnað. Proust ætlaði upphaflega að hafa verkið í þremur hlutum en heimsstyrjöldin fyrri setti strik í reikninginn. Meðan á henni stóð voru ekki prentaðar neinar bækrn- í París, Proust sat því við skriftir og verkið óx í höndunum á honum, blés út í sjö bindi. Pétur segir að hinn kunni franski rithöf- undur, André Gide, hafi verið einn af þeim út- gefendum sem höfnuðu fyrsta hluta verksins árið 1913. „Þetta var hin stóra synd í lífi Gides. Það var Gallimard sem gaf út annað bindið eftir stríðið og svo það sem á eftir kom.“ Ofbýður íslenskunni Pétur segir að ekkert sé hægt að ýkja það hversu erfitt sé að þýða Proust. „Það er í fyrsta lagi frekar erfitt að þýða úr frönsku á íslensku, málin eru afar ólík. Setn- ingabygging er ekki sú sama, íslenskan hefur þessar stuttu hliðskipuðu setningar á meðan franskan styðst meira við undirskipun. Frakkar geta haldið tiltekinni hugsun eða hugdettu mjög lengi áíram í alls konar fram- haldssetningum sem er erfiðara fyrir okkur út af fallbeygingarkerfinu með meiru. Ef þetta verk hefði verið þýtt á sextándu, sautj- ándu eða jafnvel átjándu öld hefði það verið „auðveldara" því þá var íslenskan einmitt undir áhrifum frá þýsku og dönsku og með meiri undirskipun. Þá var hægt að segja, „maður, hverrar konu er ...“. Þá var líka hægt að nota lýsingarhátt nútíðar óspart sem málsmekkur okkar í dag hefur skorið við nögl. Við þetta bætist að Proust gengur óvenju- langt í sinni aðferð, hann gekk raunar alveg fram af Frökkum á sínum tíma. Hann var gagnrýndur fyrir að kunna ekki frönsku eða rjfbjóða henni með allt of mikilli undirskipun. í þýðingunni hef ég reynt að gera eins, og of- bjóða íslenskunni. Mér fannst ekki koma til greina að endurhanna textann í einhverja nú- tímasetningaskipan. Eg reyni að teygja mig eins langt í átt til Proust og ég get.“ Pétur segist gefa sér góðan tíma þegar hann þýðir enda sinni hann því starfi með- fram öðrum ritstörfum. Þýðingarferlið er í nokkrum stigum. „I fyrstu umferð læt ég frumtextann alveg yfir mig ganga og þykist góður ef ég næ að þýða orðin. I annarri umferð einbeiti ég mér að stíl, færi setningarnar í viðeigandi búning, þá er líka eins víst að sitthvað hafí skolast til og í þriðju umferð ber ég því saman frum- texta og þýðingu, læt þetta vegast á. A loka- sprettinum þarf ég síðan iðulega að skrifa upp erfíðustu setningarnar á frummálinu og reyna að fá tilfinningu fyrir þeim. Hana reyni ég síðan að færa yfir í íslensku gerðina." Pétri þykir það fara ágætlega saman að sinna þýðingum með sínum eigin skrifum. Það sé fróðlegt að þreifa á vinnubrögðum annars höfundar. „Stíll er hins vegar flóknara fyrirbæri en svo að maður geti orðið fyrir áhrifum af höf- undi sem maður er að þýða. Maður getur hins vegar ekki spillst af slíkri glímu heldur. Þetta snýst mikið um að finna andblæ og tón verks- ins og það ræður svo göngulaginu. Maður tekur alltaf mið af höfundinum, heimspeki hans og stflvilja. Það er skemmtilegt að bæði franskar og ís- lenskar bókmenntir leggja úr vör um svipað leyti, á þrettándu öld. Franskan og íslenskan eru því ákaflega þjálfuð bókmenntamál og rík af hefð. Það er gaman að leiða þau saman í því ljósi.“ Nokkur orð í tilefni greina- flokks Kristjáns Kristjáns- sonar í Lesbók. Á HUGSUNARHÁTTUR sem stundum er merktur með orð- inu póstmódernismi einkennd- ist af efa um möguleikann á að öðlast fullvissu og endanleg svör, en um leið viðleitni til trúnaðar við reglur rökfræð- innar án þess þó að þeim væri tekið sem hinum endanlega dómara um rétt og rangt. Þess vegna fór það oft svo í póst- módemískri fræðamennsku að ekki var um annan grundvöll að ræða en textann sem verið var að skoða hverju sinni. Þessu má ekki rugla saman við „trú“ á textann. Kannski hefur Joseph Schumpeter öðrum betur orðað það lífsviðhorf sem einkenndi póstmódernismann: „Að gera sér grein fyrir afstæðu gildi sannfæringar sinnar en hvika samt ekki frá henni er það sem greinir siðað- an mann frá skrælingjanum."1 Kristjáni Kristjánssyni var allmjög niðri fyrir í greinum sinum hér í Lesbók um hin skelfilegu afkvæmi póstmódemismans, kjaftastéttimar, og virtist helst sem hann vildi hverfa aftur til Upplýsingatrúar. Reynd- ar er vandkvæðum bundið að tala um póst- módemisma; í fyrsta lagi var þetta aldrei út- hugsuð stefna í einu eða neinu, nema kannski sem þymir í augum módemista, sem þótti hugmyndaforráðum sínum ógnað, og í öðra lagi er þessi hugsunarháttur orðinn næsta viðtekinn (að minnsta kosti meðal yngri kyn- slóða, þeirra sem stundum era kenndar við upplýsingaöld hina nýrri- með litlu u-i) og því erfitt að tálga hann í óhlutbundið form heimspekilegrar umræðu. Dýpstu sporin sem hægt er að greina eftir póst- módernisman era líklega svonefnd fjölhyggja, eða að minnsta kosti vonin um að hægt sé að komast hjá algildishyggju. Einn meginmunur á módemisma og póst- módernisma er sá, að módemisminn leitaðist við að veita forskrift, það er að segja, smíða kenn- ingar frá granni, leggja forsendur að máttarvirkj- um handa fólki að lifa eft- ir. En póstmódernisminn var í eðli sínu viðbrögð, maður brást við því sem er til og er gefið. Engin máttarvirki voru smíðuð, engin hugmynda- fræði var búin til. Því var túlkun eitt megin- hugtakið í póstmódemisma og að því leyti átti hann sér sterkar rætur í þýskri hug- hyggju 18. og 19. aldar. Póstmódemistar tóku alvarlega þá fullyrðingu þýska heim- spekingsins G.W.F. Hegels að uglan hennar Mínervu hæfi sig ekki til flugs fyrr en rökkva tæki - og átti Hegel þá við að heim- spekin (Mínerva var rómverska listar- og viskugyðjan) væri ætíð barn síns tíma og gæti ekki lagt línumar heldur kæmi til sög- unnar seinna og drægi ályktanir af og túlk- aði það sem gerst hefði.2 Það væri ekki hlut- verk heimspekinnar að móta veraleikann til samræmis við mannlega rökvísi heldur skyldi haft í huga að mennirnir era hluti af þessum veraleika. Einn helsti spámaður póstmódernismans, kanadíski kúltúrrýnirinn Marshall McLuhan, tók í sama streng er hann lýsti hlutskipti nútímamannsins sem „baksýnisspegilsáhrifum“: Við æðum svo hratt áfram að út um framrúðuna sést ekk- ert nema ragl, og aðeins það sem er í bak- sýnisspeglinum er skýrt. Kristján nefndi að módemismi í arki- tektúr hafi „dáið“ þegar Praitt-Igoe fjölbýl- ishúsasamsteypan í St. Louis var brotin nið- ur 1972. Hann lét hins vegar undir höfuð leggjast að spyrja sig og lesanda sinn að því hvers vegna þessi hús vora eyðilögð. Manni dettur í hug að það kunni að hafa verið vegna þess að þau vora hönnuð í módemískum stíl en póstmódemistar hafi komist til valda í bæjarapparatinu í St. Louis og ákveðið að það væri ekki hægt að hafa þessi módernísku monster þama, byggja yrði nýtt og póstmódemískt. Málið var þó líklega öllu skiljanlegra og einfaldara og hafði ekkert með rökvísi eða heimspeki að gera. Þessi hús vora bara óí- búðarhæf, glæpatíðni í samsteypunni var hærri en annarstaðar og skemmdarverk tíð- ari. Var það vegna þess að íbúarnir vora meiri óþjóðalýður en íbúar annarra húsa? Eða hafði það eitthvað með húsin sjálf að gera? Við því er ekki til endanlegt svar, en mönnum datt í hug að ef til vill sköpuðu þessi hús íbúum sínum umhverfi sem væri mannfj andsamlegt.3 Hús er „vél til að búa í“ skrifaði Le Cor- busier, einn helsti boðberi módemísks arki- tektúrs. Fyrst kemur húsið, svo fólkið. Fólk- ið lagast að húsinu, sem sjálft lýtur engu nema forræði formsins. Gegn þessu tefldu póstmódemískir arkitektar á borð við Aldo Rossi litum og ýmsu skemmtilegu skrauti. Það er að segja, húsið laut fegurðarskyni mannanna sem nota það, vegna þess að hús era fyrir fólk, bæði að búa í og horfa á. Enn- fremur tóku húsin oft mið af þeim húsum sem fyrir vora í grenndinni í stað þess að hreinar hugmyndir arkitektsins fengju að ráða ferðinni „ómengaðar" af hugsun geng- inna kynslóða. Að þessu leyti sagði póstmódemisminn skilið við þá hugsjón módernistanna að í list- um og hugvísindum skuli reyna að eltast við strangnákvæmni og ópersónuleika raunvís- indanna, til þess að komast megi að „vísinda- legum“ niðurstöðum sem séu óháðar mann- legum þáttum og ytri skilyrðum og hljóti því að vera sannar. í staðinn var viðurkennt að kenningar - og hús - era bara til í mann- heimum og að hvergi búa platónskar fram- myndir í handanheimi sem öðlast má aðgang að með því að vera fullkomlega rökvís. Hér er komið að inntaki fjölhyggjunnar, sem er það, að svör eru aldrei endanleg, heldur ætíð bundin tíð og tíma og fordómum þess sem veitir þau. 1 Skv. tilvitnun Richard Rorty: „The Contingency of Liberal Community," í Contingency, irony, and solidaríty. (Cambridge: Cambridge University Press, ártal), bls. 46. 2 Sjá G.W.F. Hegel: Hegel’s Philosophy of Right, ensk þýðing eftir T.M. Knox. (Oxford: Oxford Uni- versity Press, 1967), bls. 13. 3 Sjá t.d. Charles Jencks: The Language of Post- Modern Architecture, sjötta útgáfa. (New York: Rizzoli, 1991), bls. 22 o. áfr. Höfundurinn er blaðamaður ó Morgunblaðinu. PÓSTMÓDERNÍSK bygging í Dublin. 1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 29. NÓVEMBER 1997

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.