Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1997, Síða 17

ÞÝÐINGAR ISLENSKRA
BÓKMENNTA
Bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs
SÍÐUSTU ár hefur orðið mikil aukning á
þýðingum íslenskra bókmennta, m.a., bæði á
dönsku og önnur norðurlandamál. Og það hef-
ur aftur greinilega haft áhrif út fyrir Norður-
lönd, sömu bækur hafa síðar birst bæði á
ensku, þýsku og frönsku.
Augljóslega koma hér til tvær orsakir, í
fyrsta lagi bókmenntaverðlaun Norðurlanda-
ráðs, í öðru lagi norræni þýðingasjóðurinn.
Nyberg (sem hér á eftir verður stuðst við,
segir bls. 21) að bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs auki fyrst og fremst sölu á bókum
verðlaunahöfundar í heimalandi hans. Undan-
tekningin er Norðmenn, sem virðast öðrum
fremur opnir fyrir menningarstraumum utan
landsteinanna, og þá norrænum höfundum
sem tilnefndir voru til verðlaunanna hverju
sinni. Einnig er þess að gæta, að fylgi verð-
launahafi þessari verðlaunaveitingu eftir með
upplestraferðum víða um Norðurlönd, þá
hlýtur það að auka útbreiðsluna. Því til
styrktar má nefna að verðlaunasaga Einars
Más Guðmundssonar, Englar alheimsins, hef-
ui' selst í u.þ.b. 7000 eintökum á tveimur ár-
um, það er sjöföld sala fyrri sagna hans, en al-
geng sala á skáldsögu eftir danskan höfund er
um 1500 eintök, segir mér Anne Mesmann hjá
útgáfunni Borgen.
Islendingar hafa oft kvartað undan því að
þeirra bókmenntir stæðu ekki jafnt að vígi til
verðlaunanna og bækur frá Noregi, Svíþjóð
og Danmörku, því um þær fjölluðu dómnefnd-
armenn í frumtexta, en bækur útkjálkaþjóð-
anna, Finna, Sama, Færeyinga, íslendinga og
Grænlendinga, þyrfti fyrst að þýða. En á
þessu er þó sú jákvæða hlið, að þær bækur
sem lagðar eru fram af t.d. íslands hálfu eru
þar með þýddar á kostnað Norðurlandaráðs,
og er þá hægara að finna útgefanda en ella.
Enda ber mikið á þeim bókum meðal þeirra
sem gefnar hafa verið út þýddar, þótt ekki
séu þær einráðar.
Þýðingarsjóðurinn
Síðan 1974 hefur starfað sérstakur sjóður
til að styrkja þýðingar af einu norðurlanda-
máli á annað, eingöngu fagurbókmenntir, þótt
útgefendur óski margir hverjir einnig eftir
styrk til að láta þýða fróðleiksrit. íslending-
um má þykja undarlegt athæfi að þýða bækur
af norsku á dönsku eða sænsku, eða á hinn
veginn, því hafi Islendingur lært að lesa eitt
norðuriandamál, getur hann fljótlega orðið
læs á hin með lítilli fyiirhöfn. En sannleikur-
inn er sá, að einungis þröngur hópur nor-
rænna menntamanna les texta á grannmálun-
um stóru, og aðeins örlítill minnihluti les ís-
lensku, færeysku og finnsku, svo ekki sé nú
talað um grænlensku og samísku. Eigi nor-
rænar bækur að ná til almennings i þessum
löndum, verður að þýða þær. Samkvæmt
höfðatölu fer þá auðvitað mestur hluti þýð-
ingastyrksins til fjölmennustu þjóðanna.
Finnar fá tæpan fimmtung, en nota minna en
sjöttung, því bæði er minni áhugi á norrænum
bókmenntum þar en annars staðar á Norður-
löndum, og í grannlöndunum er tilsvarandi
áhugaleysi á finnskum bókmenntum.
Islendingar fá tæplega tíunda hluta styrks-
ins, eins og Færeyingar. Síðan 1982 hefur
þýðingasjóðurinn styrkt þýðingu á 1600 bók-
um milli norðurlandamála. A árunum 1993-5
var veittur styrkur til að gefa út 30 norrænar
bækur á íslensku, 11 úr sænsku, 9 úr dönsku,
4 úr norsku og jafnmargar úr færeysku, en
tvær úr finnsku. En á sama tíma voru hálfu
fleiri íslenskar bækur styrktar til útgáfu á
Norðurlöndum, tólf í Svíþjóð og Danmörku,
sjö í Finnlandi og Færeyjum, fjórar í Noregi,
auk einnar á samísku, það var ljóðabók eftir
Einar Braga. Þetta er og hálfu meira en þýtt
var úr finnsku á þessi mál (28 bækur, þar af
2(3 á sænsku). Auk þess hefur sjóðurinn
styrkt þýðingu verðlaunabókar á mál utan
Norðurlanda, veitti t.d. 25 þúsund danskar
krónur til að þýða Engla alheimsins eftir að
hún fékk bókmenntaverðlaun Norðurlanda-
ráðs.
Það væri efni í aðra grein að fjalla um þýð-
ingar norrænna bóka á íslensku, styrktar af
sjóðnum, og ekki hefi ég yfirlit um það. Ég vil
aðeins nefna þýðingar norrænna ljóða, m.a.
í fjórðu grein sinni um íslenskar bókmenntir ó dönsku
skrifar ORN OLAFSSON m.a. um óhrif Norðurlanda-
róðsverðlauna og Norræna þýðingarsjóðsins ó útgófuna.
Thor Vilhjálmsson
norsku skáldanna Rolf Jacobsen og Paal
Helge Haugen, danska skáldsins Henrik
Nordbrandt, sænska skáldsins Gunnar
Ekelöf, finnlandssænsku skáldanna Edith
Södergran og ýmissa fleiri, flest hefur þetta
birst hjá forlaginu Urtu. Auk þess hafa birst
dýrlegar ljóðaþýðingar úr frönsku og þýsku á
síðustu árum. Nú er alkunna, að lítil sala er í
slíkum bókum, og einhverjir kynnu að segja
að þetta sé óþörf þýðingastarfsemi, því bæk-
urnar lesi einungis menntamenn, sem séu
hvort eð er fluglæsir á norðurlandamál. En
þar er tvennu til að svara; í fyrsta lagi er það
mikil kynning á skáldi að koma ljóðum þess út
á íslandi, þau færu ella fram hjá mörgum. Og
í öðru lagi hljóta slíkar þýðingar að vera lesn-
ar af unglingum með sérstakan áhuga á ljóða-
gerð, þ.e. verðandi ljóðskáldum þjóðarinnar.
Má þá augljóst vera, að þessi útgáfa er mjög
þýðingarmikil, enda þótt lesendur séu ekki
margir.
Augljóslega hefur þessi þýðingasjóður al-
veg skipt sköpum, einkum fyrir smæstu þjóð-
irnar, enda þótt hlutur hans í þýðingarkostn-
aði einstakra bóka verði æ minni. Fyrir
nokkrum árum var talið að hann greiddi laun
þýðanda nokkurn veginn alveg, en nú er það
ekki nema brot þess, alls 2,4 milljónir danskra
króna árlega, þegar umsóknir útgefenda
námu samtals nærri sjö milljónum. Sjóðurinn
hefur tekið þá stefnu á síðustu árum að veita
heldur mörgum einhvern styrk, en að veita fá-
um verulegan. Þetta er því frekar uppörvun
en styrkur hvað stærstu forlög varðar, og það
finnst mér misráðið, best væri að veita mikinn
styrk til bóka sem ella kæmu ekki út í þýð-
ingu. Og þannig hefur styrkurinn raunar oft
gefist, litlum forlögum mun hann mikilvægur.
En þeir íslenskir höfundar sem nú skulu
taldir, þurfa margir hverjir ekki lengur neinn
styrk til þýðingar. En til að gefa eitthvert yf-
irlit um íslensk skáldrit sem birst hafa á
dönsku undanfarin ár, skal fyrst nefna Einar-
ana; flestar bækur Einars Más Guðmunds-
sonar hafa birst á dönsku í þýðingu Erik Sky-
um-Nielsen. Þar er fyrst að telja úrval fyrstu
þriggja ljóðabóka Einars, sem birtust 1980-
81; það kom þegar á seinna árinu á dönsku
undir heitinu Frankensteins kup. Síðan komu
Riddarar hringstigans
1984; Vængjasláttur í
þakrennunni 1986, Eftir-
máli regndropanna 1988,
Rauðir dagar 1991; Engl-
ar alheimsins 1995; og
Ijóðabókin Orkanens oje,
1996. Eftir Einar Kárason
birtust í þýðingu Peter
Söbye Christensen:
Djöflaeyjan 1988, Gulleyj-
an 1990, Fyrirheitna land-
ið 1991. Efth andlát Sö-
byes hafa svo birst
Heimskra manna ráð 1996
og framhaldið Kvikasilfur
1997. Eftir Björn Th.
Björnsson kom Haustskip
1984, enda hefur þá a.m.k.
efnið höfðað til dansks al-
mennings, flutningur ís-
lenskra fanga til Brimar-
hólms fyrr á öldum. Von-
andi verður einhver til að
þýða snilldarverk Bjöms
Hraunfólkið. Eftir Thor
Vilhjálmsson kom verð-
launasaga Norðurlanda-
ráðs, Grámosinn glóir
1988, og ljóðabók, Is-
blomsterne brænder 1994.
Eftir Svövu Jakobsdóttur
kom smásagnaúrvalið
Kvinde med spejl 1986, og
Gunnlaðarsaga með að-
eins árs seinkun, 1990.
Auk fyrrgreindra bóka
Guðbergs kom Froskmað-
urinn á dönsku 1987 og Svanurinn 1991, enn
má harma að ekki skyldi þýdd ein albesta
saga hans, Hjartað býr enn í helli sínum.
Smásögur Gyrðis Elíassonar Bréfbátarign-
ingin birtust 1991 og skáldsaga hans Svefn-
hjólið 1995, báðar í þýðingu Erik Skyum-Niel-
sen. Gauragangur Olafs Hauks Símonarsonar
kom 1992, og sama ár komu Hringsól Álfrún-
ar Gunnlaugsdóttur, í þýðingu Keld Gald-
Jprgensén, og Á meðan nóttin líður eftir
Fríðu Sigurðardóttur, þegar hún fékk bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs. Saga
Steinunnar Sigurðardóttur Tímaþjófurinn
kom með sex ára seinkun í þýðingu Mette
Fanp, enn þetta sama mikla ár íslenskra
skáldsagna, 1992, Ástin fiskanna kom 1995, og
Hjartastaður kemur nú í haust, 1997 eða á
næsta ári. Eftir Vigdísi Grímsdóttur birtist
Ég heiti ísbjörg, ég er ljón, 1993, Stúlkan í
skóginum 1995. Loks er nýútkomið úrval
ljóða Stefáns Harðar Grímssonar í þýðingu
Erik Skyum Nielsen, 1997.
Mér má hafa sést yfir ýmislegt, og margar
fleiri bækur hafa hlotið þýðingarstyrk, þótt
ekki séu út komnar, og virðist mega búast við
því að þessi blómlega þýðingaútgáfa haldi
áfram næstu árin, sömu bækur hafa auðvitað í
stórum stíl birst á norsku, sænsku og jafnvel
finnsku. I upptalningunni hér er margt
ánægjulegt að sjá, en alltaf hljóta menn að
sakna einhvers. Ég nefni bara Pétur Gunn-
arsson (einungis Punkturinn hefur birst á
sænsku, að því er ég best hefi getað séð) og
Þórarin Eldjárn. Skýringin á slíkum gloppum
virðist einfaldlega vera sú, að þýðendur fag-
urbókmennta af íslensku eru mjög fáir, og
þeir hafa tilhneigingu til að sérhæfa sig í ein-
um höfundi, flestir. það er auðskilið, vinnu-
sparnaður og öryggi í því að rekast á sama
eða svipað orðalag, bók eftir bók, en ekki að
sama skapi þroskandi. Ég sé ekki aðra lausn
en þá, að íslenskir höfundar verði að finna sér
þýðendur á hin ýmsu mál, fara yfir þýðingar
þeirra, og koma þeim á framfæri við tímarit,
áður en heilar bækur eru boðnai- forlögum,
a.m.k. þegar þýðendur eru lítt þekktir í
menningarsamfélagi sínu. Víða um lönd er at-
vinnulítið fólk, sem lært hefur íslensku, og
gæti a.m.k. reynt að þýða.
Það sem ég hefi lesið af þessum þýðingum
gera þýðendur sér ekki aðeins far um að skila
textanum öllum, heldur leggja sig fram um að
halda stílbrigðum líka til haga, svo sem jafnan
hlýtur að vera sjálfsagt markmið þýðenda. Og
það tekst yfirleitt vel. Hinsvegar benti t.d.
Erik Skyum Nielsen á hrikalegai’ misskiln-
ingsvillur í þýðingum Peter Sobye Christen-
sen á sögum Einars Kárasonar, og er minnis-
stæðast að hann þýddi orðið „hlátursorg“ sem
„lattersorg", þ.e. hlæjandi sorg í stað organdi
hlátur. Fyrir koma misskilningsvillur í flest-
um framangreindum þýðingum, sem ég hefi
skoðað, og hroðaleg dæmi hefi ég heyrt úr
frönsku, „Blaðasali æpir/ fyrirsagnir fólna“ í
Ijóði Sigurðar Pálssonar varð í þýðingu Régis
Boyer: „Lestrarsalurinn æpir“ o.s.frv.. Flest
slík firn og skrípi mætti nú forðast með þeim
einfalda hætti, að höfundur eða starfsmaður
íslensks útgefanda renndi augunum yfir þýð-
ingar bóka sinna á mál sem hann skilur. Það
hefðu þessh' höfundar hæglega ráðið við, og
virðist það lítið verk og vel til vinnandi alþjóð-
legrar kynningar.
Lolcaorð
Það má draga saman, að í Danmörku hefur
áhugi á íslenskum bókmenntum gengið í
nokkrum bylgjum, en oft hefur bókmennta-
fólk og útgefendur í Danmörku sýnt íslensk-
um bókmenntum mikinn áhuga. það sem ég
hefi séð af viðtökum danskra blaða, er líka yf-
irleitt mjög jákvætt. En hvað um sölu?
Ég man að þegar Thor fékk bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs, var mikil og já-
kvæð umfjöllun í blöðum, auk þess sem bók-
um hans var stillt út með stórri mynd í al-
menningsbókasöfnum. En eftir árið hafði
verðlaunabókin, Grámosinn glóir, selst í að-
eins 600 eintökum, sagði mér útgefandinn. Nú
veit ég ekki hvort danskur almenningur er
svona tortrygginn á allt sem frá íslandi kem-
ur, líklegra virðist hitt, að þetta sé eðlileg sala
á góðri skáldsögu í Danmörku eftir höfund
sem þar er lítt þekktur. Og raunar hafa aðrir
verðlaunahafar Norðurlandaráðs stundum
selst miklu minna utan heimalands, t.d. Her-
björg Wassmo. (Nyberg, bls. 22). Aðalvanda-
málið held ég að sé ekki afstaða dansks al-
mennings til íslenskra bókmennta, heldur til
bókmennta yfirhöfuð. Fyrir aldarfjórðungi
var rekin mikil herferð gegn góðum bók-
menntum undir kjörorðinu: „Jamen, hvor er
budskabet?" (Hvar er boðskapurinn?) Slíkt
hugarfar er gamalgróið og enn mjög útbreitt,
einnig meðal þeirra sem miðla bókmenntum,
held ég; gagnrýnenda, kennara, og þeirra sem A
kaupa inn í bókasöfn, að álíta bókmenntir
einskonar kerrur sem hlaða beri skoðunum og
viðhorfum. Og því miður ríldr það viðhorf víð-
ar en í Danmörku. En raunveruleg bók-
menntaverk orka á lesendur alhliða, eins og
önnur listaverk. Þannig orka t.d. skáldsögur
og leikrit bæði með hugmyndir, myndrænar
lýsingar, persónusköpun og stíl - samstillt í
heild. þessvegna er það lífsreynsla að njóta
listaverks, og verður ekki smættað niður í
„boðskap“, frekar en niður í hljóm. Hitt meg-
um við hafa hugfast, að góðar bækur ís-
lenskra höfunda ná til góðra lesenda á Norð-
urlöndum, ekki síður en bækur innlendra höf-
unda þar.
HEIMILDIR (gildir um gi'einar 1 - IV):
Halldór Laxness: „Kirkjan á fjallinu, höfuðrit Gunn-
ars Gunnarssonar." Iðunn 1930, bls. 275-294. End»
urprentuð í Dagleið á fjöllum, Rvík 1937 og síðar.
Hannes Pétursson og Helgi Sæmundsson: Islenskt
skáldatal I-II. Rvík 1973-6. Alfræði Menningar-
sjððs.
Helga Kress: Guðmundur Kamban. Æskuverk og
ádeilur. íslensk fræði 29, Rvík 1970.
Islandica XL: P.M. Mitchell & Kenneth H. Ober:
Bibliography of Modern Icelandic Literature in
Translation Including Works Written by Iceland-
ers in Other Languages. Ithaca 1975.
Islandica XLVII: Kenneth H. Ober: Bibliography of
Modern Icelandic Literatm'e in Translation.
Supplement, 1971-80. Ithaca 1990.
Stig-Bjöm Nyberg: En utredning om litteratursam-
arbetet i Norden. Rapport till Nordiska minist-
errádet, kulturministrarna. Fjölrit, 38 bls. í A 4
broti. *
Sveinn Skorri Höskuldsson: „Gegn straumi aldar."
Tímarit Máls og menningar 1988, bls. 403-423.
Helge Toldberg: Jóhann Sigurjónsson, Rvík 1965.
Auk þess þakka ég Anne Mesmann, Erik Skyum-
Nielsen, Fransisku Gunnarsdóttur og Sveini
Skorra Höskuldssyni upplýsingar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. NÓVEMBER 1997 17