Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1998, Page 5

Víst er að minnsta kosti, að Jónas Hallgríms-
son átti að kynna sér staðhætti í Brasilíu og
velja búsetusvæði, þar sem hægt væri jöfnum
höndum að stunda kvikfjárrækt og akuryrkju.
Jónas hafði það framyfir félaga sína að kunna
dönsku allvel og þótt ólíklegt mætti teljast kom
sú kunnátta að ótrúlega góðu gagni á fyrstu
vikunum í Brasilíu.
Áformað hafði verið að þeir sigldu 1862 en
það dróst á langinn um eitt ár. Skipsferð fengu
þeir loksins frá Akureyri á vegum Örum &
Wulff í Kaupmannahöfn. Það segir sína sögu
um menningarlegan áhuga Þingeyinga á þess-
um tíma, að nýkomnir til Hafnar eftir erfiða
sjóferð létu þeir það verða sitt fyrsta verk að
fara 1 Thorvaldsensafnið.
Frá Höfn lá leiðin fyrst til Hamborgar; það-
an sigldu Brasilíuför. Magnús Eiríksson, guð-
fræðingur í Höfn, sem nefndur hefur verið
fyrsti íslenzki femínistinn og kynntur var með
grein í Lesþók sl. haust, gerðist hjálparhella
þeirra félaga. Má segja að hann leiddi þá eins
og börn og fylgdi þeim til Hamborgai- og
sleppti ekki af þeim hendi fyrr en þeir voru
komnir í skipið. I fyrstu var ætlunin að halda
syðst í Brasilíu og leita landa þar sem heitir
Rio Grande do Sul. Þeim var þó ráðlagt frá þvi
og bent á nýlenduna Dona Fransisca sem betri
kost, en þangað fluttu Þjóðverjar stríðum
straumum.
Um miðjan ágúst var akkerum létt í Ham-
borg, en um miðjan október sást til fjalla í
Brasilíu. Þótti Þingeyingum merkilegt að fjöll-
in voru ekki nakin eins og á íslandi, heldur
skógi vaxin upp á tinda.
Enn var siglt nærri hálfan mánuð suður með
strönd Brasilíu, en 26. október yfirgáfu Þing-
eyingarnir skipið í Joinville í nýlendunni Dona
Fransisca. Þar fengu þeir að búa leigufrítt í
húsi í 8 vikur. Fljótlega komust þeir í samband
við norskan kaupmann, Ulriksen að nafni, sem
bauðst til að tala máli þeirra við nýlendustjórn-
ina. Henni bar skylda til að sjá þeim fyrir
vinnu. Það fór hins vegar svo að þeir tóku at-
vinnutilboði frá öðrum kaupmanni; sá var
danskur, hét Lange og nú hefur dönskukunn-
átta Jónasar komið sér vel. Kaupmaðurinn rak
sögunarmyllu og þar áttu þeir að vinna. En
vinnutíminn var langur, frá 5.30 að morgni til 7
að kvöldi.
Þorsteinn segir í bók sinni: „/ nýlendunni
Dona Fransisca var siðsemi, stjóm og regla í
bezta lagi. Flest fólkið var víðsvegar frá
Þýzkalandi, glaðvært, viðfeldið og greiðugt.
Embættis- og yfirmenn Ijúfir og lítillátir.
Börnin frjálsleg og kurteis. Illindi mjög sjald-
gæf þó æði margir tæki sér drjúgum í staup-
inu.“
Þetta hefur verið furðu gott samfélag miðað
við það sem við mátti búast í nýlendu á frum-
stigi. Flestir voru þokkalega efnaðir, fáir mjög
ríkir og fáir bláfátækir. Þegar þeir félagar
höfðu kynnzt lífinu þarna fannst þeim að þeir
gætu fellt sig við að setjast þar að, enda þótt
fullheitt væri um hásumarið. Þeim fannst þó
miður, að þama gætu íslendingar varla haft
það búskaparlag sem þeir voru vanir og
ákváðu því að svipast frekar um eftir heppi-
legra svæði, og þá suður í Rio Grande do Sul.
Fóru tveir þeirra félaga á stúfana og áttu að
skrifa ef þeim litist vel á sig, en koma sjálfir til
baka ella.
Enn fór svo að staðkunnugir menn ráðlögðu
þeim frá þessari breytingu; töldu allt afar dýrt
syðst í landinu, en litla vinnu að hafa og auk
þess viðgengist þar þrælahald. Annar norskur
kaupmaður, Gjörrigsen, sagði að þeir ættu að
líta á hálendið við bæinn Curytiba, lítið eitt
innar í landinu, þar sem stunda mætti kvikfjár-
rækt. En bezti staðurinn væri áreiðanlega þar
sem þeir höfðu sezt að í fyrstu. Gjörrigsen
sagði við Jónas: „Ég skil ekki hvað þú ert
blindur að eyða fé þínu og tíma til að leita uppi
hentugan stað handa þessu félagi sem þú nefn-
ir. Það mun verða þér illa launað. Félagið ætl-
ast til þess að þú ferðist hér um og skrifír ná-
kvæmar lýsingar á öllu án þess að láta þig hafa
nægilegt fé til þess. Og ef félagsmenn koma
hingað, kalla þeir þig líklegast lygara..." Og
þessi norski kaupmaður bætir við: „Ég hef
aIdrei viljað skrifa heim til Noregs aðra lýs-
ingu en svohljóðandi: - Hér deyr enginn úr
hungri og þrælamir hér eru frjálsari en bænd-
urnir heima“.
Byggt og ræktað
i Dona Fransisca
Þingeyingarnir ákváðu þessu næst að fá sér
jarðarskika í Dona Fransisca og hefja bú-
skap. Landið sem þeir keyptu af nýlendu-
stjórninni var fáeina kílómetra frá bænum
Joinville. Þangað fluttu þeir feðgar, Jón Ein-
arsson og Jón sonur hans, og byggðu sér hús.
Jónas Friðfinnsson Bárðdal keypti einnig
land, 38 dagsláttur, og bætti fljótlega öðru
eins við, segir hann í bréfi til móður sinnar.
Ekki var það ákjósanlegt ræktunarland, allt
skógi vaxið og mikið verk að ryðja skóginn,
en ætlunin var að rækta sykurreyr og kart-
öflur. Ekki verður séð að Jónas hafi verið
bjartsýnn, því hann segir í bréfinu: „Engan
eggja ég þó til að flytja hingað, og ekki held-
BRÉF voru óratíma á leiðinni milli fslands og Brasilíu. Jónas Hallgrímsson, sem átti konu og
syni heima í Þingeyjarsýslu, hélt áfram að leita að heppilegu svæði til landnáms. Bréfin frá
honum voru lesin með athygli því hann sagði bæði kost og löst á Brasilíu.
Myndlýsing: Freydís Kristjánsdóttir.
JÓNAS Bárðdal kunni einlífinu illa og fór að verða vonlítill um unnustuna heima á íslandi.
Myndlýsing: Freydís Kristjánsdóttir.
Síðasta bréfið til íslands skrifaði Rristján
1873, eftir 10 ára veru í Ríó. Segir hann þar,
að þótt mörgum sinnum sé betra að vera í
Brasilíu, muni Islendingar ekki geta haft þess
full not í fyrstu sökum vankunnáttu í málinu
og vanþekkingar á eðli og náttúru landsins.
En úr því þeir vilji nú af eigin hvötum fara til
Vesturheims, þá ræður hann þeim fremur til
þess að flytja til suðurfylkja Brasilíu en norð-
urfylkja Bandaríkjanna og segir enn vera all-
mikið til af ágætum og óseldum bújörðum
þar.
Kristján kvæntist þýzkri konu og þau eign-
uðust 8 böm, sem öll dóu í bemsku nema ein
stúlka, Kristjana, sem var 6 ára þegar hópur-
inn kom frá Islandi 1874.1 þeim hópi var faðir
Kristjáns og systkini, en skömmu áður hafði
Kristján fengið gulu veikina, sem svo var
nefnd, og lézt þessi einstæði hæfileikamaður úr
henni, aðeins 34 ára gamall.
Fjórir Þingeyingar ráðast
i Brasiliuför
Fimm mánuðum eftir að Kristján sigldi af
stað til Brasilíu frá Kaupmannahöfn, lögðu
fjórir sýslungar hans af stað í sömu langferð
frá Akureyri. Fyrir þeim fór Jónas Hall-
grímsson, sem getið var um í grein Björgvins
Sigurðssonar, en hann átti líkt og Kristján að
kanna lönd þar syðra og gefa heimamönnum
og Útflutningsfélaginu skýrslu. Jónas var frá
Víðikeri í Bárðardal, rúmlega fertugur og
vanur trésmiður. Sigríður kona hans fór ekki
með, en fluttist að Grímsstöðum í Mývatns-
sveit með þrjá syni þeirra og var kallað að
hann skildi hana þar eftir „í góðra manna
höndum“.
Jónas Friðfinnsson, 24 ára gamall úr Bárð-
ardal, kvaddi einnig ættjörðina og unnustu
sína, Maríu Friðriksdóttur í Hrappstaðaseli.
Hún giftist 5 árum síðar öðrum manni, enda
kom Jónas ekki aftur til Islands. í Brasilíu tók
hann upp ættamafnið Bárðdal. Jón Einarsson,
fimmtugur Mývetningur, var sá þriðji í þessum
hópi. Hann hafði búið í Svartárkoti í Bárðardal
í 15 ár og síðan á Björgum í Köldukinn til 1860,
en þá andaðist kona hans. Sumum börnum sín-
um kom hann í fóstur, en hafði önnur á sínum
vegum. Með honum fór Jón Jónsson, 18 ára
sonur hans, til Brasilíu og tók upp ættarnafnið
Armann.
Ekki er vitað hvort Brasilíufór þeirra fjór-
menninganna stóð í sambandi við Útflutnings-
félagið, en líklegt má telja að svo hafi verið.
ur frá því. Mér fínnst það of mikill ábyrgðar-
hluti, því ég veit ekki hvað mér eða öðrum ei
fyrir beztu.“
Bréf voru óratíma á leiðinni milli Brasilíu
og Islands. A árinu 1867 skrifar Jónas fimmta
bréfið eftir tveggja ára bið frá þvi hann skrif-
aði síðast til íslands og hefur þá ekkert heyrt
frá unnustu sinni, móður og systkinum. Ekki
vissi hann hvort bréfin hefðu glatazt, eða
hvort tómlæti var um að kenna. Hann skrifar
enn 1868 án þess að hafa fengið svar og ræðir
þar um sjálfan sig, Brasilíu og Island: „Þó ég
sé nú búinn að vera hér næstum þrjú og hálft
ár er ég þó enn heldur fátækari en þegar ég
fór að heiman. Það gengur ótrúlega fljótt a&
eyða peningum hér, einkum fyrir einhleypa
menn, sem einlægt eru á sífelldum hrakn-
ingi.“ En í öllum bréfum þessara Þingeyinga
má sjá að Brasilía hefur töfrað þá með fegurð
sinni og gróðursæld.
Arið 1865 höfðu allir Þingeyingarnir keypt
sér stærri landskika og komið sér upp húsum.
Þeir voru farnir að geta bjargað sér vel á
þýzku og gátu talað við nágrannana. En þeir
héldu um leið fast í menningararfinn; höfðu
haft með sér fornsögur í farteskinu að heiman
og komu saman til þess að lesa þær. Trúlega
hafa Njála og Egla ekki verið lesnar upphátt
fyrr eða síðar á afskekktum stað inni í skóg-
lendi Brasilíu.
Veikindi voru landlæg í nýlendunni og herj-
uðu einnig á þá félaga. Sökum heilsubrests
gat Jónas Hallgrímsson hvorki stundað smíð-
ar né aðra daglaunavinnu og Jón Einarsson
var orðinn of roskinn til þess að þola langan
vinnudag í sögunarmyllunni. Jónas Friðfinns-
son breytti skógarjörð sinni í akurlendi og
stundaði jafnframt smíðar.
En þó þetta liti bærilega út, voru þeir alltaf
með hugann við hálendið sem þeim hafði verið
bent á með tilliti til kvikfjárræktar og hugs-
anlegra búsetuskilyrða til handa þeim sem
heima biðu á íslandi. Þeir fóru vestur á há-
lendið í könnunarfór 1866 og leizt þá svo vel á
sig, að þeir ákváðu að flytja og hefja landnám
á nýjan leik. Jón Einarsson var þá látinn.
Jarðir sínar í þýzku nýlendunni settu þeir í
umboðssölu og fengu lágt verð fyrir. Þessi
frumbyggð Þingeyinganna í Dona Fransisca,
þar sem mörgum svitadropum hafði verið út-
hellt, leystist upp sumarið 1866. Eftir andlát
föður síns réðist Jón yngri í vegavinnu og
kvæntist síðar konu af brasilískum og enskum
ættum. Samdi hann sig eftir það að siðum inn-
fæddra, en svo er að sjá að hann hafi samt
alltaf þráð Island. Hann dó fyrir aldur fram
um eða fyrir 1883.
Búskapur
í Curityba
Þeim Jónasi Hallgrímssyni og Jónasi F.
Bárðdal þótti dásamlega fallegt í Curityba
þegar þeir komu þangað í ágúst 1866. Bærinn
er í 1000 m hæð yfir sjó og loftslagið er heil-
næmt. Þar var þó ekki árennilegt að kaupa
jarðir fyrir eignalitla menn. Fyrst reyndu þeir
að fá vinnu við smíðar en gekk erfiðlega, svo
þeir settu upp eigið smíðaverkstæði og kölluðu
sig meistara.
Jónas F. Bárðdal undi illa einlífinu og fór nú
að verða vonlítill um unnustuna heima á Is-
landi, enda skrifar hann móður sinni 1867 og
segist vera kvæntur konu af þýzku foreldri.
Þeir meinbugir voru helztir á ráðahagnum að
hún var kaþólsk, en hann „hatari kaþólskunn-
ar“. Líklega hefur Jónas haft betur í þessari
trúarbragðadeilu því lútherskir prestar skírðu
börn þeirra. Ekki er vitað til þess að Jónas
skrifaði fyrrverandi unnustu sinni, Maríu
Friðriksdóttur, um heitrof sitt og kvonfang.
Þrátt fyrir lélegt heilsufar byggði Jónas hús
yfir fjölskylduna 1870 og þegar tímar liðu var
hann talinn með beztu „meisturum“ í plássinu.
I bréfi til Jakobs Hálfdanarsonar á Gríms-
stöðum kveðst Jónas Hallgrímsson hafa verið
meira og minna veikur eftir að hann flutti í
góða loftið uppi á hálendinu. I bréfinu svarar
hann spurningum sem Jakob hafði sent hon-
um, en ekki gat Þingeyingum verið uppörvun í
svari Jónasar. Meðal annars taldi hann verzl-
unina afar slæma í smærri bæjunum á hálend-
inu. Það hafði verið breitt út á íslandi að sálar-
kraftar manna veikluðust í Brasilíu. En Jónas
bar þann orðróm til baka og fullyrti að hann
héldi sínum óskertum.
Þessi útlegð Jónasar Hallgrímssonar kann
að virðast óskiljanleg í ljósi þess að heima á
Islandi átti hann konu og þrjá syni. Hitt mun
þó láta nærri, að hann hafi einfaldlega ekki
eignast fjármuni til þess að komast heim. Og
svo vandaður maður sem Jónas var, vildi hann
ekki eggja landa sína á að flytja til Brasilíu
fyrr en hann hefði fundið ákjósanlegan stað.
Hann sagði alltaf kost og löst í bréfum sínum,
enda treystu menn þessum upplýsingum hans.
Oftast dvaldi hann hjá nafna sínum Bárðdal,
en vorið 1870 var hann í smábænum Antonia
við Paranáquayfjörðinn og fékk þar gulu veik-
ina, sem dró hann til dauða.
Niðurlag í næstu Lesbók.
Heimildir: Ævintýrið frá íslandi til Brasilíu eftir Þorstein
Þ. Þorsteinsson, 1937-1939.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. JANÚAR 1998 5