Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1998, Blaðsíða 9

Sæmundur Hólm var eini íslendingurinn,
sem eitthvað kunni fyrir sér í dráttlist á þess-
um tíma. Hann lærði í Konunglegu Akademí-
unni í Kaupmannahöfn, þar sem hann vann
til gulls. Eftir hann liggja nokkrar góðar
mannamyndir, og er mynd hans af Sveini
Pálssyni frá árinu 1798 minmsstæðust.
Myndir Pierre Ozanne frá Islandi skera sig
úr að því leyti, að þær eru frummyndir full-
gerðar á staðnum, en ekki unnar eftir skiss-
um þegar heim var komið eins og algengast
var á þessum tíma. Hér var kominn listamað-
ur sem kunni að gera útimyndir, horfa og
draga nákvæmlega upp eftir náttúrunni og
notaði til þess mjög hraða blýants- eða svart-
steinstælmi.
Ein besta myndin er varðveitt á Louvre-
safninu. Hún er gerð skömmu eftir komuna
til Patreksfjaðar og á hana hefur verið skrif-
að „Patreksfjörður að morgni, þar sem legið
munu vera í hópi örfárra frumteikninga sem
til eru af íslenskum konum á 18. öld. Þær
eru báðar gerðar á Patreksfirði, teiknaðar
með tveimur litum og sá ljósi notaður til að
skapa birtu á andlitinu, en það var algeng
tækni á þessum tíma. Báðar eru þær u.þ.b.
20x25 cm á stærð. Þær fundust á safni sjó-
hersins i París, en frummyndirnar eru í
einkaeign.
Gaman er að velta því fyrir sér hverjar séu
Giséle Jónsson er dr. í nóttúrufræði, hún býr í París.
Æsa Sigurjónsdóttir er list- og sagntræðingur, búsett
í París.
var við festar. Komum þann fyrsta júlí 1772
og fórum þann tuttugasta sama mánaðar".
Teiknuð með svartsteini (hæð 18,5 cm lengd
42,5 cm). Ozanne hefur setið í skektu á leg-
unni við Vatneyri, á góðviðrismorgni. Við sjá-
um freigátuna „La Flore“, dráttarbátinn,
danskt kaupskip og fjöldann allan af smábát-
um. Leiðangursmenn eru að koma sér fyrir í
landi og það er margt um manninn í fjörunni.
Seglskip heldur á haf út.
I ritinu Voyage fait par ordre du Roi,...
er Patreksfirði lýst á eftirfarandi hátt: „Hús
danska einokunarkaupmannsins eru úr
timbri, nokkuð stór og rúmgóð, umkringd
5-6 niðurgröfnum kofum þar sem Islend-
ingarnir búa. Dines Jespersen kaupmaður
tekur vel á móti okkur, þrátt fyrir að honum
hafi ekki borist skilaboðin um komu okkar
og leyfir okkur góðfúslega að koma fyrir
mælingátækjunum rétt fyrir utan geymslu-
hús verslunarinnar.“ Mælingarnar gengu að
óskum þótt kvartað sé um í bókinni að illa
sjáist til stjarna vegna of mikillar birtu, og
urðu þeir því að byggja á afstöðu tungls og
sólar.
Höfundur bókarinnar fjallar lítið um per-
sónuleg kynni af íslandi og íslendingum,
enda var viðdvölin stutt og tíminn fór í mæl-
ingar. Hann be'ndir forvitnum lesendum á
ferðabók landa síns De Kerguelen Trémarec
sem var við Island sumurin 1767 og 1768, og
sé sú bók til mikillar fyrirmyndar hvað varð-
ar nákvæmni og trúverðugleik. Hann varar
lesendur hins vegar við frásögnum Niels
Horrebow, sem hann segir hafa séð allt hvað
varðar ísland í of fógru ljósi.
Hann getur þess, að íslendingar flykkist
að til að leita sér lækninga hjá skipslæknin-
um á „La Flore“, enda séu læknar mjög
sjaldséðir á þessum slóðum og ýmiskonar
krankleikar, s.s. niðurfallssýki og skyrbjúgur
heiji á landsmenn.
Leiðangursmenn höfðu tal af Birni Hall-
dórssyni (Biomo Haltoris) presti í Sauð-
lauksdal og telja hann vitran og vel menntað-
an. „Við borðum salat hjá Jespersen kaup-
manni, en hann er jú danskur. Björn Hall-
dórsson hefur sett niður kartöflur og bíður
eftir uppskera. Annars áh'ta íslendingar
. grænmeti vera skepnufóður".
Portrettmyndirnar tvær eru einstakar, og
SJÁLFSMYND listamannsins
Pierre Ozanne, sem teiknað hefur
myndimar. Myndin er f eigu Musée
de la Marine.
ÍSLENSK kona
í hversdagsföt-
um. Teiknað af
Pierre Ozanne
á Vatneyri í júlí
1772. (einka-
eign.

konurnar, sem sitja fyrir á myndunum, gæti
hér verið komin Ragnheidur Ólafsdóttir,
kona séra Björns i Sauðlauksdal? Meiri líkur
eru þó á að þær séu almúgakonur búsettar á
Vatneyri. Litlar líkur eru á að um sterka
sviplíkingu sé að ræða. Sviplíking var yfirleitt
ekki aðalatriðið á mannamyndum frá þessum
tíma, heldur átti teiknarinn að ná fram aðlað-
andi heildarsvip, þar sem bogadregnar línur
og létt teikning mynduðu samhljóma heild.
Á annarri myndinni situr kona á
rókokóstól. (Sjá forsíðu) S-laga línan á stól-
bakinu og útskorin skelin eru dæmigert
skreyti fyrir tímabilið. Grófleiki hans bendir
þó til að hér sé um germanskt rókokó að
ræða, en ekki franskt. Konan er hversdags-
búin og ekki ber hún neitt skart. Hún ber há-
an hvítan fald á höfði, talsvert frambeygðan
efst, svokallaðan krókfald. Höfuðklútur í öðr-
um ht er bundinn um hárið og neðri hluta
faldsins. Um hálsinn sést stinnur kringlóttur
flauelskragi, sem yfirleitt var laus og var áð-
ur undirlag pípukragans. Undir kraganum er
hálsklútur og er endum hans stungið ofan í
treyjuhálsmálið. Hún er klædd þröngri nokk-
uð grófgerðri treyju kræktri að framan, og
mætast jaðrarnir bryddir ullarknipplingum.
Stór flauelsuppslögin vekja spurningar, þvi
þessi uppslög þekkjum við af þekktri mynd
frá De Kerguelen Trémarec og eru þau þá
borin við yfirhöfnina eða hempuna, sem svo
var nefnd. Hér eru uppslögin skreytt ull-
arknipplingum og án hinna skrautlegu laufa-
prjóna. Virðist þetta benda til að uppslögin
hafi verið laus, og hefur konan ef til vill sett
þau upp til að flikka uppá hversdagsbúning-
inn í tilefni teikningarinnar.
Pilsið er þykkt og sítt, og yfir því svunta
úr sama efni, bæði sett leggingum úr ull-
arknipplingum. Allur er búningurinn kunn-
uglegur eins og við þekkjum hann frá öðrum
heimildum frá þessum tíma, nema kannski
handskjólið, sem hafði verið tískufyrirbæri
um nokkurt skeið erlendis. Hér hefur það
þótt það fínt, að það var dregið fram, þótt
hásumar væri. Stóllinn vekur spumingar.
Hann virðist þýskur eða danskur fremur en
franskur og hefur líklega verið í búi danska
kaupmannsins. Efst í hægra horni má
greina ógreinilega skrift þar sem stendur:
Ozanne. fslensk kona. Patreksfjörður og
dagsetningin 5. júlí 1772.
Hin myndin er öllu nýstár-
legri. Hér er komin ung ógift
stúlka, en faldinn báru aðeins
giftar konur. Á höfði hefur
hún þunna léreftshúfu. Um
hana er bundið samskonar
klút og hin hefur um faldinn.
Um hálsinn ber hún knipp-
lingakraga í svokölluðum
Lúðvíks XIII stíl, og ein-
kennist af mjóum lafandi
hornum. Kraginn er stáfur og
virðist fara stúlkunni heldur
illa, allavega er hann of stór.
Treyjan er opin yfir barminn
og minnir á karlmannstreyj-
una, því hún er hneppt með
morgum smáum málm- eða
silfurhnöppum að framan.
Fyrir neðan myndina hefur
verið ritað. Patreksfjörður,
ísland.
Eftir vel heppnaðar hnatt-
stöðumælingar á Vatneyri,
létti „La Flore“ akkerum
hinn 20. júlí 1772. Áætlað var
að fara norður og austur fyr-
ir land, en hætt var við það
vegna óhagstæðs byrs. Var
því haldið vestur og suður
með landinu og síðan á haf út. Á leiðinni
teiknaði Ozanne mjög fallegar landsýnis-
myndir, m.a. af Snæfellsnesi, Eldeyjum og
Vestmannaeyjum og eru þær, samtals 24
myndir, birtar í fyrrgreindu riti. Myndiraar
munu þó upphaflega hafa verið miklu fleiri,
eins og myndimar frá Patreksfirði vitna um.
Innilegt þakklæti til handa dr. Sigurði
Jónssyni fyrir margvislegan fróðleik varð-
andi leiðangur Verdun de la Crenne.
Heimildir: Duclaux, Inventaire général des dessins aux
Musée du Louvre, Ecole Frangaise, XII, Musée du Lou-
vre, Paris 1976.
Elsa E. Guðjónsson, íslenskir þjóðbúningar kvenna frá
16. öld til vorra daga, Reykjavík 1969.
Haraldur Sigurðsson, Kortasaga íslands frá lokum 16.
aldar til 1848.2. bindi, ReyKjavík 1978.
Þorvaldur Thoroddsen, Landfræðissaga íslands. Hug-
myndir manna um ísland, náttúruskoðun þess og rann-
sóknir, fyrr og síðar. I-IV. Reykjavík 1892-1904.
Vichot, L'Oeuvre des Ozannes, Paris 1971.
Vichot, „Les Ozannes", Neptune n°87,1966, 2-10.
Verdun de la Crenne, Voyage fait par ordre du Roi en
1771 et 1772 en diverses parties de l’Europe, de l’Afrique
et de l’Amérique .. .suivi de Recherches pour Rectifier
les Cartes hydrographiques .. .Paris 1778.
yA'nrút
-mw
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 17. JANÚAR 1998 9