Lesbók Morgunblaðsins - 08.08.1998, Page 10

PO§TAR GISTA
ISLAND
KRISTJÁN KRISTJÁNSSON OG PÓST-
MÓDERNISMINN
EFTIR STEFÁN SNÆVARR
norðan fórum hins vegar aldrei upp í reyksal til
að sofa. Við kunnum ekki að hræðast eða rétt-
arasagt höfðum ekki vit á því. Við sváfum í
náttfötum neðan þiija svefni hinna fifldjörfu og
fyrirhyggjulausu.
Oftar en einu sinni var skipsbjöllunni hringt
og öllum farþegum fyrirskipað að koma upp á
bátadekk, því þar var ætlunin að kenna okkur
hvemig við ættum að bregðast rétt við ef við
yrðum tilneydd til að fara um borð í björgunar-
bátana í sjávarháska. Okkar fyrsta verk var vit-
anlega að fara í björgunarvestin. Allar þessar
bátaæfmgar voru samviskusamlega kvikmynd-
aðar af fréttaijósmyndurunum. Hér má ef til
vill til gamans geta þess að einn ónafngreindur
náungi var svo taugaveiklaður og ruglaður að
hann mætti prúðbúinn þ.e.a.s. í kjól og hvítu á
eina bátaæfinguna, hvort rekja megi framkomu
hans eða öllu heldur klæðaburð til áhrifa frá
fyrstu myndinni um Titanic-slysið skal hér
ósagt látið, en hver veit?
A leiðinni vestur um haf styttu menn sér
stundir á ýmsa lund, sumir spiluðu á spil, aðrir
ræddu um daginn og veginn og sennilega líka
um náungann, enn aðrir sátu að sumbli. Við,
saklausu Ijósin að norðan, eða „norðurljósin"
tókum engan þátt í þeim gleðskap, utan eitt
kvöld að Aðalsteinn kneyfði vínið nokkuð
ótæpilega og gerðist þá fulldjarfmæltur við fyr-
irfólkið í reyksalnum, að okkur Jónasi fannst. í
þá daga hafði ekld einn einasti víndropi komið
inn fyrir mínar varir, en þegar fram liðu stund-
ir komst ég líka upp á bragðið og þótti gott.
Svo voru líka þeir, sem starsýnt varð á
stjömurnar úti á þilfari á kvöldin. Jónas Jak-
obsson, félagi okkar, sem áður hefur verið get-
ið, þekkti nærri hverja stjömu með nafni og
veitti hann t.d. Sigurði Jónassyni forstjóra til-
sögn í stjömufræði og skýrði fyrir honum flók-
inn gang himintunglanna og tilvist og átti Sig-
urður ekki nógu sterk orð, töluð í minni áheyrn,
til að lýsa því hvílíkur hafsjór af fróðleik þessi
hæverski Þingeyingur væri.
Eftir um það bil viku í hafi dró til stórtíðinda,
er bandaríska tundurspillinum Reuben James
var sökkt af þýskum kafbátum, en þegar það
gerðist var hann á leiðinni til ohuflutningaskips-
ins Salinas, sem orðið hafði fyrir tundurskeyti
og er þeim sögulega atburði lýst á eftirfarandi
veg í Morgunblaðinu, h. 31. október 1941:
„Fyrsta ameríska herskipinu, sem sökk er í
þessu stríði, var sökkt í fyrrinótt vestur af ís-
landi. Var það ameríski tundurspillirinn Reu-
ben James. Var hann eitt af fylgdarskipum
kaupskipalestar...
Roosevelt forseti sagði blaðamönnunum
þessi tíðindi á hinum vikulega fúndi sínum með
þeim í gær. Hefúr fregn þessi að vonum vakið
mikla athygh og umtal í Bandaríkjunum og
þykir ekki nokkur vafi á, að atburðurinn verði
tii þess að breytingarnar á hlutleysislögunum
gangi greiðlegar en ella hefði orðið.
Roiði i Bandaríkjunum
Um öll Bandaríkin hefur fregnin um atburð-
inn vakið mikia reiði, frá hafi tii hafs, er rætt
um hann þar sem tveir menn koma saman, seg-
ir í fregn frá New York í gær. Þykir mönnum í
Bandaríkjunum, sem nú sje nóg komið og krefj-
ast þess að þessa sje hefnt.“
Að sigla inn í Nýju Jórvíkurhöfn og virða fyr-
ir sér Frelsisstyttuna, þetta tröllaukna líkneski,
er að mínum dómi alveg ógleymanleg lífs-
reynsla. Menn hafa það ósjálfrátt á tilfinning-
unni að þeir séu að halda innreið eða réttara
sagt innsiglingu sína inn í ríki risa og er það
ekki víðs fjarri sanni þar sem Bandaríkin eru
iðulega kölluð risaveldi.
Eins og flestum mun vera kunnugt þá áttu
Frakkar fyrstir manna hugmyndina að gerð
styttunnar og var myndhöggvaranum, Frédéric
Auguste Bartholdi fahð verkið. Frakkar færðu
svo bandarísku þjóðinni þessa rausnarlegu gjöf
til piinningar um stofnun Bandaríkjanna.
í tímans rás hefur þetta risaveldi í Vestur-
heimi ýmist hlotáð lof eða last eins og gengur.
Það á bæði formælendur og fjendur. Einn svar-
inn og stórorður óvinur þess, sem taldi að ekk-
ert frelsi ríkti framar þar í landi og mannrétt-
indi væru aukinheldur freklega fótum troðin,
komst einhverju sinni svo að orði: „Er það ekki
táknrænt og sláandi fyrir Bandaríkin að Frels-
isstyttan skuh einmitt snúa bakinu að þeim?“
Ekki verður með sanni sagt að allir falh í
stafi af hrifningu við að líta þetta heimsfræga
líkneski augum. Árið 1943 þegar Brúarfoss var
að sigla inn í höfnina og flestir ef ekki allir far-
þegamir stóðu sem heillaðir á þilfarinu og
horfðu með brennandi áhuga og aðdáun á
Frelsisstyttuna lét vinur minn, Eggert Stefáns-
son söngvari, eftirfarandi orð faila og það með
sínum sérstaka raddblæ: ,Ákaflega er þetta
stór stúlka!" Þetta kom eins og köld gusa yfir
þögula, einlæga og nýbakaða aðdáendur Frels-
isstyttunnar.
Eg get ekki sagt skihð við vin minn, Eggert,
alveg strax. Ég hef það fyrir satt, að hann undi
sér engan veginn í stórborginni, New York.
Enginn veitti þessum háa og myndarlega
manni minnstu athygli og það hefur honum ef-
laust sárnað. Þannig fann hann eins og fleiri til
smæðar sinnar og áttaði sig brátt á því að hann
var lítið meira og merkilegra en smádropi í
þessu mikla og þrúgandi mannhafi. Einhverju
sinni þegar hann var úti að ganga með vini sín-
um lagði hann fyrir hann eftirfarandi spum-
ingu: „Veistu af hverju þeir reisa þessi gríðar-
lega háu hús hérna, þessa svonefndu skýja-
kjjúfa? Þegar vinur hans svaraði spumingunni
neitandi sagði Eggert að bragði: „Nú auðvitað
til að komast burt frá þessu helvíti."
Vegabréfsskoðunin gekk sinn hvumleiða
vanagang, endalausar yfirheyrslur, þras út af
smámunum og óskiljanlegum hégómamálum.
Það var engu líkara en við værum að svara til
saka frammi fyrir spænskum rannsóknarrétti.
Mér er spum hvers konar menn völdust eigin-
lega til starfa í útlendingaeftirlitið í Bandaríkj-
unum í þá daga. Þetta voru yfirleitt hrokagikk-
ir, yfirgangsseggir og erkidónar, sem htu niður
á vel flesta gestkomendur og innflytjendur sem
óæskileg aðskotadýr eða óalandi ruslaralýð.
Þetta hefur sem betur fer lagast og það mikið.
Ég veit í rauninni ekki hvernig farið hefði,
sumir kannski dæmdir í útlegð út á Ellis Is-
land, ef Thor Thors sendiherra hefði ekki veitt
okkur fulltingi og tekist með lagni og hpurð að
lækka rostann í þessum ribböldum og koma
fyrir þá vitinu, sem var nú enginn hægðarleik-
ur, enda rómuðu alhr frammistöðu hans.
Þegar Goðafoss lagðist að hafnarbakkanum
við Rutgers-stræti í Austurá í New York h. 7.
nóvember 1941 blasti við okkur óvænt og sér-
stök sjón. Á bryggjunni var nefnilega óvenju-
mikil mannþröng. Ekki gátu þetta verið vinir
og vandamenn að bjóða okkur velkomin til
Vesturheims, enda kom reyndar annað brátt í
ljós. Fjölmiðlar eða réttara sagt blaðamenn og
fréttaljósmyndarar höfðu nefnilega fjölmennt á
vettvang til að fá nánari og ýtarlegri fréttir eða
með öðrum orðum að rekja gamimar úr far-
þegunum um borð í „htla rammbyggða íslenska
skipinu, sem hafði með naumindum komist und-
an flokki þýskra sæúlfa“ eins og það var svo
skáldlega orðað á forsíðu New York Times.
Næsta dag eftir lestur helstu dagblaðanna og
lýsingu þeirra á því sem gerst hafði bæði um
borð í Goðafossi svo og í námunda við hann,
spurðum við sjálfa okkur hvort þetta hefði
virkilega verið skipið, sem flutti okkur yfir Atl-
antshafið. Slíkur ýkjustíll var á öllum frétta-
flutningnum. Margt var mishermt eða rang-
túlkað, sumt hreinlega búið tdl. Ég er ekki frá
því að í þá daga, „blessuðu" stríðsdagana, hafi
fréttamenn haft tilhneigingu til að færa í ýkjur
eða kríta hðugt og þess vegna umgengist sann-
leikann af ólíkt minni varúð en almennt tíðkast
nú. Eitt er víst að allt kom þetta okkur ákaflega
framandi fyrir sjónir og ástæðan fyrir því að ég
vitnaði í frásögn Morgunblaðsins af endalokum
Reubens James hér að framan, var einfaldlega
sú að þar var gætt hófstillingar.
Það er af okkur ferðafélögunum þremur að
segja að við vorum um kyrrt í New York tæpa
viku, en tókum okkur síðan far með Grey-
houndrútunni þvert yfir Bandaríkin.
Upphaflega hafði það verið ætlun okkar að
kaupa notaðan bíl og aka sjálfir alla þá löngu
leið til Berkeley í Norður-Kalifomíu, en þegar
til kastanna kom féllust okkur gjörsamlega
hendur og við misstum hreinlega kjarkinn á
síðustu stundu. Við höfúm eflaust fundið til
vanmáttar okkar og smæðar. Við Aðalsteinn
vorum þó báðir með alþjóðlegt ökuskírteini upp
á vasann. Við höfðum lært að aka bíl skömmu
áður en við fórum frá heimabæ okkar Akureyri
og víkur nú sögunni að ökukennurum okkar,
sem verða ekki nafngreindir hér. Það er bæði
rétt og skylt að taka það fram þegar í stað, að
þetta voru í alla staði prýðilegir kennarar. Minn
varð síðar frægur að endemum fyrir að aka upp
Bankastræti og birtist fregn um þetta óvenju-
lega atvik í Morgunblaðinu og hljóðaði fyrir-
sögnin svona: „Ökukennari frá Akureyri ekur
upp Bankastræti.“
Þegar Aðalsteinn var hins vegar að þreyta
bflprófið var honum m.a. fyrirskipað að stöðva
bflinn í brekku, drepa á honum, setja hann svo
aftur í gang og aka af stað, en þetta gekk svo
böksulega hjá honum að kennaranum þótti
ástæða til að afsaka slaka frammistöðu nem-
andans með eftirfarandi orðum: „Þetta er svo
sem allt í lagi, það eru hvort sem heldur engar
brekkur í San Frankíkó“ (svo!)! Látum það
vera þótt ekki sé alls kostar rétt farið með
borgarheitið, en hitt að það séu engar brekkur
þar held ég að sé mesta öfúgmæh sem um get-
ur, enda vita allir, sem staðháttum eru kunnug-
ir, að þær gerast ekki öllu brattari.
Segir ekki af för okkar fyrr en við komum til
Los Angeles, þar sem við vorum um nætursak-
ir. Eftir kvöldmat varð okkur gengið fram hjá
kvikmyndahúsi og fórum við að skoða í útstill-
ingarkassana og hvað haldið þið að við sjáum
nema mynd af okkur farþegunum á bátaæfingu
um borð í Goðafossi. Þama var verið að sýna
mynd annað hvort eftir Neil Sullivan eða Larry
Kennedy. Við keyptum okkur miða á stundinni.
Af þessu sést best hvflíka athygli og umtal
endalok tundurspfllisins, Reubens James, vakti
meðal alls almennings í Bandaríkjunum og
reyndar víðar.
í næstu Lesbók: Berkeley í nýjum og breytt-
um búningi.
Höfundur hefur í óratugi rekið mólaskóla.
HALLDÓR Kiljan Laxness
orti eitt sinn um póstinn sem
gisti Grímsstaði á Fjöllum.
Slíkir landpóstar eru löngu
fyrir bí, í staðinn gista boð-
berar „póst-módemismans“
Frón. Sjálfur póstmeistar-
inn, franski hugsuðurinn
Jacques Derrida, hélt fyrirlestur fyrir sneisa-
fullum sal í Háskólabíói fyrir nokkrum árum.
Síðari hafa bylgjur risið harla hátt í rökræð-
um Islendinga um spekimál hans og annarra
„pósta“.
Póstarnir og
greiningarspekin
Helsti andskoti „póstanna" á íslandi er
Kristján Kristjánsson, stórefnilegur ungur
heimspekingur. En Kristján fer oft offari og
eru skrif hans um póst-módernismann mis-
jöfn að gæðum. Heimspekingurinn ungi er
stundum í kokhraustara lagi og einfaldar
gjarnan flókin mál meira en góðu hófi gegnir.
Honum er tamt að lýsa heimi heimspekinnar
eins og Zaraþústratrúarmönnum veröldinni.
Annars vegar eru öfl myrkursins, hins vegar
ljóssins. Birtunnar megin er „bresk-banda-
ríska umræðuhefðin" en „póstarnir“ og allir
þeirra árar eru böm myrkursins. Þeir síðar-
nefndu eru spraðabassar og hálfgerðir kján-
ar, þeir bresk-bandarísku yfirvegaðir og vís-
indalegir. Bresk-bandarísku greiningarspek-
ingamir (analytical philosophers) hafa öðrum
hnöppum að hneppa en að ræða dellu póst-
anna, segir Kristján. Þetta er beinlínis rangt.
Bandaríski heimspekingurinn Richard Rorty
heldur nafni Derrida mjög á lofti og greining-
arspekingar á borð við Joseph Margolis og
Hilary Putnam ræða kenningar póstanna af
mikilli alvöru.
Kristján gefur í skyn að meint áhugaleysi
greiningarspekinga á póst-módernisma sýni
að hann sé lítils virði. En hér tekur Kristján
mennina, ekki rökin, áhugaleysi um kenn-
ingu gerir hana ekki ranga. Kristján slær
líka undir beltisstað er hann talar eins og sú
staðreynd að pósturinn Paul de Man var
gyðingahatari á yngri árum geri spekimál
hans vond. Einn af frumkvöðlum greiningar-
spekinnar, Gottlob Frege, var harðsvíraður
gyðingafjandi fram í andlátið án þess að
framlag hans til rökfræðinnar verði minna
fyrirvikið.
Kristján talar eins og allir greiningarspek-
ingar séu unnendur skynseminnar og óvinir
afstæðishyggju. Enn misstígur Kristján sig
illa. Rorty er mikill andstæðingur skynsemis-
hyggju og menn á borð við Margolis, Nelson
Goodman og Thomas Kuhn hneigjast til af-
stæðishyggju. Kuhn segir að ekki sé hægt að
tala um eiginlegar framfarir í vísindum. Vís-
indamenn fyrri tíma lifðu í öðrum heimi en
starfssystkini þeirra í dag, ekki sé til neinn
altækur staðall fyrir vísindalega þekkingu.
Hún sé bundin stað og tíma. Kuhn er því á
svipuðu róli og þeir póst-módemistar, sem
telja vísindin eingöngu félagslegt sköpunar-
verk, enda vitna þeir fjálglega í hann eins og
Kristján reyndar viðurkennir. Hann segir að
póstarnir slái um sig með tilvitnunum í grein-
ingarsinna á borð við Kuhn án þess að skilja
kenningar þeirra. Þessa staðhæfingu verður
Kristján að rökstyðja með dæmum, annars
verður hún ekki tekin alvarlega.
Andlegt skyldmenni Kuhns, vísindaheim-
spekingurinn Paul Feyerabend, boðaði anar-
kisma þekkingarinnar. „Allt er tækt“ (anyt-
hing goes) var vígorð hans, foreldrar eiga að
ráða því hvort böm þeirra læra stjörnuspá-
fræði eða stjörnufræði. Engin lifandi leið er
að sanna yfirburði „alvöra“ stjörnufræði yfir
„astrólogíu“ og öðra kukli, engin hugmynd
eða aðferð hefur sjálfgefna yfirburði yfir aðr-
ar. Aftur sjáum við dæmi um greiningarspek-
ing sem hugsar með líkum hætti og póstarnir
vondu og ljótu.
Kristján gefur í skyn að póstarnir eigi
einkarétt á siðferðilegri afstæðishyggju. Það
er líka rangt. Sú stefna innan greiningar-
spekinnar sem nefnist „samfélagshyggja"
(communitarianism) er náskyld afstæðis-
hyggju póstmeistaranna. Forvígismenn sam-
félagshyggjunnar gagnrýna nútíma einstak-
lings- og alhyggju (universalisma). Samfé-
lagsinninn Michael Walzer segir að samfélög
eigi að vera eins og klúbbar þar sem bannað
er að reka meðlimina. Á móti kemur að þeir
ráða því hveijir fái inngöngu. Samkvæmt
þessu er Islendingum ekki heimilt að gera
landa sína landræka en þeir mega ráða því
hverjir fá að flytjast til landsins. Póstamir
geta altént boðið Walzer velkominn í sinn
klúbb.
Póst-módemismi og
meginlandsspeki
Fjölyrðum ekki um Walzer en víkjum aftur
að Kristjáni. Hann áskar póstana um kjöl-
fræði en gerir sig sekan um slíkt hið sama er
hann segir að þeir telji ritað mál hafi komið á
undan mæltu máli. Kristján gerir gys að
þeim, vita ekki allir að menn fundu ekki upp
ritmálið fyrr en löngu eftir að þeir tóku að
tala? En Kristjáni yfirsést að Derrida talar
um „frumskrift“ (arche-écriture), alls ekki
„skrift" í hversdagslegri merkingu orðsins.
Kjami málsins er sá að tungumálið hefur eig-
inleika sem sjást betur ef við greinum ritað,
ekki talað mál. Textar era margræðir og ekki
bundnir á klafa vitundarinnar. Þessi era
einmitt einkenni alls tungumáls, segir
Derrida. Ritað mál hefur röklegan forgang
fram fyrir mælt mál þótt hið síðamefnda sé
eldra.1 Derrida er því hyggnari en Kristján
hyggur.
Eg ætla mér ekki þá dul að fara ofan í
saumana á torskildum kenningum póstmeist-
arans franska í þessari stuttu grein. Þó má
nefna að Derrida er tæpast óvinur skynsem-
innar. Mér virðist hann telja skynsemi og
andskynsemi jafnréttháar. Hvorag hefur
röklegan forgang, þær geta ekki án hvor ann-
arrar verið fremur en jing og jang sam-
kvæmt austrænni speki.
Hvað um það þá erum við Kristján fremur
vopnabræður en fjandmenn. Við eram sam-
mála um að altæk afstæðishyggja sé sjálf-
skæð, þ.e. leiði til þversagna. Kristján rekur
þann rakaþráð í einni greina sinna og hirði
ég ekki um að endursegja viskumál hans.
Rökfærslan er runnin frá Platoni og hefur
þýski heimspekingurinn Jurgen Habermas
beitt henni í gagnrýni sinni á „póstana".
Nefna má að Habermas þessi er megin-
landsspekingur (continental philosopher),
ekki greiningarsinni, og sýnir sú staðreynd
vel hversu einfóld mynd Kristjáns af heim-
speki er. Hann talar stundum eins og megin-
landsspekingar séu vangefnir óvinir visk-
unnar.
Ekki bætir úr skák fyrir Kristjáni að eng-
inn póstanna hefur lýst yfir fylgi við altæka
afstæðishyggju, a.m.k. mér vitanlega. Frum-
herji þeirra, Friedrich Nietszche, taldi allar
heimsmyndir túlkanir. Heimurinn gæti verið
heilaspuni, „heimurinn er landslag hugar
þíns“ svo vitnað sé í skáldið Kristján Karls-
son. Gallinn er sá að túlkunarhyggjan byggir
líka á túlkun, engu hlutlægari en aðrar.
Þekkingin er líklega blekking, ef ekki afstæð,
en kannski er okkur gefið að höndla sannleik-
ann, segir póstmeistarinn þýski. Hvað sem
því líður verður rökfærsla Nietszches tæpast
kennd við öfagíúlla afstæðishyggju.
Lokaorð
Kristján gerir vel í að verja málstað skyn-
seminnar. En vörn hans mætti vera ögn
skynsamlegri, ögn sanngjamari í garð and-
stæðinganna. Án sanngirni má skynsemin sér
lítils.
Höfundur kennir heimspeki við háskólann í Björgvin i
Noregi og er rithöfundur að auki. Greinin birtist í
Lesbók 23. maí sl. en það óhapp átti sér stað að
upphafið vantaði á greinina og er hún því endurbirt
hér. Höfundur og lesendur eru beðnir velvirðingar.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. ÁGÚST 1998