Lesbók Morgunblaðsins - 08.08.1998, Blaðsíða 16

MÁLVERK Sigríðar Þorláksdóttur af Hagavatni á áratugnum 1929-1939.
JHEIMILD UM HAGAVATN
Ljósm. Gísli Sigurðsson.
ÚTSÝNI af Brekknafjöllum vestur yfir Hagavatn. Fyrir hlaupið 1929 náði vatnið út yfir Ijós-
brúnu línuna við brún Lambahrauns, langt í vestri.
IKAUPMANNAHÖFN starfar þekkt
fyrirtæki sem annast uppboð á lista-
verkum og málverk eftir íslenzku
frumherjana í myndlist hafa margoft
verið boðin upp þar. íslenzkur áhuga-
maður um myndiist sem fylgist grannt
með þessum uppboðum og fær sendan
myndalista sem gerður er til prentun-
ar, sýndi mér listann og spurðist fyrir um
höfund myndar sem átti að bjóða upp. Nafn
málarans var samkvæmt því sem stóð í list-
anum Sigridur Thorlaksdottir. Því miður gat
ég ekki svarað spurningunni; þennan málara
kannaðist ég alls ekki við, en myndefnið
þekkti ég strax. Síðan hef ég haldið uppi fyr-
irspumum meðal listsagnfræðinga, sem
helzt ættu að þekkja Sigríði Þorláksdóttur,
en einnig þar hef ég komið að tómum kofun-
um. Það er undarlegt þar sem listmálarar á
fyrstu áratugum aldarinnar voru fáir og
myndin er greinilega ekki eftir viðvaning.
Það munu þó ugglaust einhverjir verða til að
upplýsa hver Sigríður Þorláksdóttir var og
berist einhver vitneskja um hana, verður
henni komið á framfæri hér í Lesbók.
Enda þótt myndin geti ekki talizt neitt af-
burða listaverk, er hún marktæk sem heim-
ild í þá veru að höfundurinn fer rétt með út-
línur þess landslags sem þama sést. I heild
er þetta landslag á myndinni þó ekki lengur
til eins og málarinn sá það. Utsýnið er yfir
vesturenda Hagavatns; í baksýn em Hlöðu-
fell, Þórólfsfell og Stóra-Bjömsfell, en vest-
an við vatnið hallar Lambahraunsdyngjunni
til norðurs. Hér nær vatnið upp að snar-
bröttum rana sem gengur út úr Fagradals-
fjalli, en málarinn hefur staðið á jökulöldu
sem skagar út í vatnið.
Ekki nær vatnið lengur þangað og frá
þessum útsýnisstað sést ekkert vatn á voram
dögum. Sigríður Þorláksdóttir hefur verið
þarna á ferðinni og að öllum líkindum sett
niður trönur sínar einhverntíma á áratugn-
um eftir 1929. Eftir 1939 hefur það ekki get-
að verið, því þá fann vatnið sér útrennslis-
stað austar, það er að segja við Nýjafoss, og
þá hvarf sá hluti Hagavatns sem sést á þess-
ari mynd. Að myndin sé ekki eldri en frá því
rétt fyrir 1929 er helzt hægt að byggja á því
að þá náði sporður Eystri-Hagafellsjökuls í
lægðina til vinstii á myndinni og stíflaði þar
fyrir útrennslið. A mynd Sigríðar má sjá að
enginn jökull er þar lengur og útrennslið
hefur verið um skarðið milli jökulöldunnar í
forgrunni myndarinnar og Fagradalsfjalls.
Eins og ég hef áður fjallað um, bæði í Les-
bók og Arbók Ferðafélags íslands 1998,
brast jökulstífla í þessu skarði 1929 og þar
sem vatnsflaumurinn féll fram af hlíð
Brekknafjalla varð til hrikalegt gljúfur og
um 100 m hár foss sem nefndur var Leyni-
foss. Ekki er ástæða til að fara nánar út í það
hér.
Mér flnnst auðsætt að Sigríður hafi komið
austanfrá, en lengra en að útfallinu við
Leynifoss hefur hún ekki komizt. Leið að
fossinum norðan undir Fagradalsfjalli hefur
eftir myndinni að dæma verið ófær; fjalls-
hlíðin er snarbrött niður í vatnið.
Aður en hlaupið varð úr Hagavatni 1929,
var ekkert útrennsli úr því ofanjarðar, held-
ur undir hraunið sem hér sést í baksýn og
þykir víst að mestur hluti þess hafi bætzt við
vatnsmagn Brúarár. Fyrr á öldinni skreið
Eystri-Hagafellsjökull talsvert vestur á
vatnið eins og það er í mynd Sigríðar og sá
vatnsbotn er vel sýnilegur og sést að ein-
hverju leyti sem ljósbrún ræma í fjarlægð á
Ijósmyndinni.
Eftir hlaupin 1929 og 1939 var Hagavatn
ekki lengur til á því svæði sem sést á mynd
Sigríðar. Þar varð jökulleirinn eftir og hefur
liann valdið ómældu tjóni á gróðri í Lamba-
hrauni og á Haukadalsheiði. Því miður hef
ég ekki tekið Ijósmynd á sama stað og Sig-
ríður Þorláksdóttir hefur staðið, enda er
lægðin þar og gamli vatnsbotninn ekki beint
kræsilegt efni í ljósmynd. En myndin sem
hér fylgir til samanburðar og er tekin í júlí-
mánuði 1977 af kolli Brekknafjalla nokkra
austar, sýnir dökkan fjallsrana vinstra meg-
in. Þar sem þessi bratti rani út úr Fagradals-
fjalli skagar lengst fram, má segja að hann
bendi á ölduna þar sem Sigríður stóð þegar
hún málaði myndina.
Enda þótt strandlínur sýni vel legu vatns-
ins fyrir þessi hlaup og menn geti nokkuð
nákvæmlega vitað hvernig Hagavatn hefur
litið út, er málverk Sigríðar Þorláksdóttur
engu að síður merkileg heimild og mér vitan-
lega eina málverkið af vatninu frá þessum
tíma. Ugglaust hafa ferðamenn teldð ljós-
myndir við Hagavatn á þessum tíma, þó ekki
séu þær þekktar. En hvað varð um málverk-
ið á uppboðinu í Kaupmannahöfn er hinsveg-
ar hulin ráðgáta.
GÍSLI SIGURÐSSON
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. ÁGÚST 1998