Lesbók Morgunblaðsins - 15.08.1998, Síða 15

MEISTARI
MEIST-
ARANNA
Fríð sveit ungra hljómsveitarstjóra hefur ó undanförnum
órum skipað sér ó bekk með fremstu tónlistarmönnum
Finnlands: Esa-Pekka Salonen, Jukka-Pekka Saraste,
Osmo Vanska, Ari Rasilainen og Sakari Oramo,
svo einhverjir séu nefndir. F -yrir utan framúrskarandi
hæfileika og farsæld í starfi eiga þeir 1 það allir
sameiginlegt að hafa lært fagið af einum og sama
manninum, Jorma Panula prófessor - sannkölluðum
meistara meistaranna.
EF TIL vill hefur þetta með eðli
okkar Finna að gera,“ veltir
Jorma Panula fyrir sér í ritinu
Weleome to Finland 1998, þegar
hann er spurður hvers vegna í
ósköpunum hljómsveitarstjórar í
fremstu röð séu á hverju strái
þar um slóðir. „Við höfum ein-
stakt lag á að axla ábyrgð og sjá hlutina í
réttu Ijósi. Dæmigerðir Finnar eru braut-
ryðjendur sem hafa breytt grýttri auðn í
frjósama akra - með berum höndum, ef með
þurfti. í stríðinu reyndust Finnar vera fyrir-
taks skæruliðar sem vissu upp á hár til hvers
var ætlast af þeim. Hljómsveitarstjóri þarf, á
sama hátt, að treysta á sjálfan sig. Verkefnið
sem hann hefur tekist á hendur bíður lausn-
ar á þessu augnabliki en ekki í næstu viku,
þá gæti hann verið að vinna úr allt öðram
hugmyndum."
Tónlistarferill Panulas spannar meira en
hálfa öld. Hann hefur stjórnað hljómsveitum
í fremstu röð víðsvegar um Evrópu, Ameríku
og Asíu. I heimalandinu hefur hann stjórnað
leikhús- og óperahljómsveitum og var um
tíma aðalhljómsveitarstjóri Helsinkifflharm-
óníunnar og listrænn stjórnandi sinfóníu-
hljómsveitarinnar í Turku. Þá stjórnaði hann
sinfóníuhljómsveitinni í Árósum um þriggja
ára skeið. Panula hefur einnig fengist við
tónsmíðar og meðal annars samið óperur,
söngleiki, fiðlukonsert og kirkjutónlist.
I heimi tónlistarinnar er Panula eigi að
síður best þekktur sem kennari. Árið 1973
var honum veitt prófessorsstaða við Síbelí-
usarakademíuna í Helsinki og kenndi hann
þar óslitið í tuttugu ár. Meðal skjólstæðinga
hans í akademíunni voru meðal annarra
dáðadrengirnir Esa-Pekka Salonen, Jukka-
Pekka Saraste, Ari Rasilainen, Sakari
Oramo, Osmo Vánská og Petri Sakari en
tveir hinir síðastnefndu hafa, sem kunnugt
er, gegnt starfi aðalhljómsveitarstjóra Sin-
fóníuhljómsveitar Islands.
Panula hefur einnig kennt við tónlistarhá-
skóla í Svíþjóð og Danmörku en nú ferðast
hann um heiminn og miðlar af reynslu sinni.
Meðal viðkomustaða hans má nefna Banda-
ríkin, Rússland, Ítalíu og Ástralíu.
Stjörnur brenna út
En hver er skýring Panulas á því að ungir
menn setja nú æ sterkari svip á fag sem til
þessa hefur að mestu verið einokað af öldn-
um höfðingjum?
„Æskan virðist vera í uppsveiflu á ólíkleg-
ustu sviðum um þessar mundir. Það er stór-
hættulegt! Svonefndar stjörnur eiga nefni-
lega á hættu að brenna út á skömmum tíma!
Eg kenni umboðsmönnum um þessa þróun.
Þeir hugsa aðeins um eitt - peninga - og það
er hægur vandi að hagnast á ungu, hæfileik-
arfku og vel markaðssettu fólki. Hægt er að
festast, bágt mun úr að víkja!“
En hver er þá kjöraldur hljómsveitar-
stjóra, að áliti Panulas?
„Um áttrætt," segir hann og hlær. „Á
þeim aldri eru þeir farnir að skilja út á hvað
starfið gengur. Þeir hafa öðlast reynslu og,
svo gripið sé til klisjunnar, virðingu. Hljóm-
sveitarstjóri verður að temja sér framkomu
foringja!"
Panula segir einn helsta veikleika hinnar
ungu kynslóðar hljómsveitarstjóra vera
flutningshraðann. „Ungum hljómsveitar-
stjóram liggur einhver lifandis ósköp á. Þeir
hafa varla tíma til að láta tónlistina hljóma.
Þetta er slæmt því flest ung tónskáld, að
ekki sé minnst á þau sem eldri eru, vilja láta
leika verk sín hægar en þolinmæði ungra
hljómsveitarstjóra leyfir."
Að dómi Panulas segir flutningshraðinn
mikið um hljómsveitarstjóra. „Sumir taka
þveröfugan pól í hæðina miðað við ungu
mennina. Eg hlýddi eitt sinn á Leonard
Bemstein stjórna Mahler og sá flutningur
var alltof hægur - það var engu líkara en
stjórnandinn gæti ekki dregið hljómsveitina
með sér. Kannski var Bernstein eitthvað illa
fyrir kallaður,“ segir Panula sem löngum
hefur fengið mikið lof frá gagnrýnendum
fyrir túlkun sína á sinfóníum Mahlers og
Bruckners.
En hvað skyldi meistarinn hafa lagt
áherslu á við nemendur sína undanfarinn
aldaríjórðung. Beitir hann einhverri sér-
stakri aðferð?
„Nei, ég hef aldrei tileinkað mér ákveðna
aðferð. Hver nemandi hefur sín sérkenni og
maður verður einfaldlega að læra að þekkja
persónuna og vinna út frá því. Að ferlinu
loknu vil ég ekki að nokkur maður geti sagt:
„Þetta er greinilega nemandi Panulas!"
Hver tónlistarmaður nálgast tónlistina með
sínum hætti, tæknin léttir honum bai-a lífið.
Þá verður hljómsveitarstjóri að hafa ráð
undir rifi hverju, ef eitt dugar ekki verður
hann að grípa til þess næsta. Allir hafa sínar
lausnir og verða að þróa þær. Leiðin er löng
- en hverrar mínútu virði. Menn verða að
hafa hugrekki til að henda sér í laugina áður
en þeir eru orðnir syndir og ég hendi björg-
unarhringnum aldrei út í fyrr en ég sé að
menn era í raun og vera að drukkna."
Rétt skapgerð
Síðasti skjólstæðingur Panulas til að láta
til sín taka í tónlistarheiminum er hinn 33
ára gamli Sakari Oramo sem sinfóníuhljóm-
sveitin í Birmingham valdi sem arftaka Sir
Simons Rattles, sem lætur af störfum í
næsta mánuði.
„Mér kemur sú ákvörðun alls ekki á
óvart,“ segir Panula. „Sakari er mjög góður
tónlistarmaður eins og hann sýndi og sann-
FINNSKI hljómsveitarstjórinn og prófessorinn Jorma Panula segir æskudýrkun í faginu ekki
vera af hinu góða - „svonefndar stjörnur eiga á hættu að brenna út á skömmum tíma“!
LÆRISVEINAR
Sakari Osmo Jukka-Pekka
Oramo Vánská Saraste
Esa-Pekka Petri
Salonen Sakari
aði meðan
hann var
konsertmeist-
ari finnsku út-
varpshljóm-
sveitarinnar.
Hann er opinn,
réttsýnn og
klár náungi og
slíkir mann-
kostir teljast
tvímælalaust
til tekna
þessú starfi.
Grannurinn er
að sjálfsögðu
hæfni en skap-
gerðin spillir
svo sannarlega
ekki fyrir í fagi
sem er uppfullt af hégómlegum mönnum.
Hljómsveitarstjórar geta ekki lengur
hegðað sér eins og auðjöfrar til forna.
Paul Kletski, bölvandi og ragnandi
di-ynjandi röddu, gat drepið hljóðfæra-
leikara úr hræðslu. „Hver djöfullinn,"
átti hann til að segja. „Ef þú ferð ekki að
spila eins og maður neyðist ég til að
hringja í ekkjuna þína!“ Svona lagað
gengur ekki lengur. Þá dugar smjaður
skammt, þó sumir leggist svo lágt.
Stjórnandi stórrar hljómsveitar verður í
senn að vera ákveðinn og blíður á mann-
inn. Besti árangurinn hlýst af samvinnu
en við aðstæður, þar sem enginn efast
um hver ræður ferðinni. Sakari Oramo er
þeirrar gerðar að hann þarf aldrei að
byrsta sig - hann ber áræðið, valdið, með
sér. Þess vegna hefur hann náð svona
langt!“
Hljómsveitir leitast oft og tíðum við að
semja við aðalstjórnendur sína til langs tíma.
Er álit margra að þetta stafi af því að stjórn-
endur ljái hljómsveitum einatt ákveðinn stíl
- ákveðinn hljóm.
„Það er mikið til í þessu,“ segir Panula,
„en virkilega góð hljómsveit - eða þess
vegna slæm - leikur alltaf öðruvísi undir
stjórn gestastjórnanda en aðalstjórnanda. I
eina tíð höfðu allar góðar hljómsveitir sinn
auðþekkjanlega hljóm - Cleveland-hljóm-
sveitin er gott dæmi - sem var eins konar
vöramerki. Sama máli gegndi um Berlínarffl-
harmóníuna um langt skeið. Enginn fékk
neinu breytt; Karajan-hljómurinn var - illu
heilli - ávallt til staðar. Hann var ámóta
óstöðvandi og skriðdreki. Það var ekki fyrr
en Claudio Abbado tók við hljómsveitinni að
hún varð sveigjanlegri."
Tónlisfin
mikilvægust
Að áliti Panula gerðu hljómsveitarstjórar
ítrekað þau mistök hér áður fyrr að leita í sí-
fellu að sérstökum „hljómsveitarhljómi".
Þeh- hefðu miklu frekar átt að leita að
„hljómi tónskáldsins“. „Esa-Pekka Salonen
[listrænn stjórnandi fflharmóníuhljómsveit-
arinnar í Los Angeles og einn lærisveina
Panulas] sagði mér eitt sinn að hann hefði
reynt að láta Berlínarfflharmóníuna leika Ni-
elsen - hann reyndi það aldrei aftur. Það var
einfaldlega vonlaust. Hljómsveitin lék bara
Karajan. Nú er henni loksins að verða ljóst
að tónlistin er mikilvægari en hljómsveitin."
Panula er stoltur af „strákunum sínum“ og
er þess fullviss að enginn þeirra hafi enn náð
tindinum. „Þeir eru rétt að byrja. Fólk
þroskast og verður spakara með aldrinum,
þótt við lifum í samfélagi, þar sem æsku-
dýrkun er ofboðsleg. Oft án ástæðu.“
Nærtækasta dæmið, að mati Panulas, er
landi hans Mikko Franck, sem er aðeins 18
ára gamall, en frægðarsól hans hækkar nú
hratt á lofti.
„í hreinskilni sagt, þá ber ég nokkra
ábyrgð á því hvernig fyrir honum er komið,
þar sem ég hleypti honum á sínum tíma inn í
Síbelíusarakademíuna. Þegar umboðsmaður
í Lundúnum gerði hosur sínar grænar fyrir
honum virfi hann síðan orð mín að vettugi og
gekk honum á hönd. Eg óttast að foreldrar
hans hafi þar átt þátt í máli. Nú þiggur hann
svimháar upphæðir fyrir að stjórna og litlar
hljómsveitir hafa ekki lengur efni á honum.
En hvar í ósköpunum á hann að æfa sig?
Drengurinn ræðst alltof snemma í flutning
allra helstu verka með fflhannóníuhljóm-
sveitunum í ísrael og Amsterdam og fleiri
sambærilegum sveitum að viðstöddum mikl-
um fjölda áheyrenda. Fyi’ir vikið á hann á
hættu að brenna út.“
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. ÁGÚST 1998 1 5