Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1998, Side 3

Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1998, Side 3
LESBÖK MORGLNBLAÐSEVS - MI ANING llSlllt 46. TÖLUBLAÐ - 73.ÁRGANGUR EFNI Baróninn á Hvítárvöllum, Charles Gouldréc Boilleau, var hér á síðustu árum 19. aldarinnar og reyndi árangurslaust að stofna stórútgerð, en búskap hóf hann á Hvítárvöllum í Borg- arfirði og fjósið sem hann byggði við Bar- ónsstíg var fyrsta steinsteypta bygging bæjarins. Þessi fágaði heimmaður varð vin- ur Einars skálds Benediktssonar en átti lítt samleið með landsmönnum og áform hans runnu út í sandinn og líf hans endaði með sjálfsmorði. Þessi samantekt er eftir Braga Þórðarson og er kafli úr bók með sjálfstæð- um þáttum sem heitir Blöndukúturinn. íslendingar hafa komið við sögu á þremur listsýning- um í Kaupmannahöfn, sem Sigrún Davíðs- dóttir sótti og segir frá. í Sívalaturninum stendur yllr sýning glerlistamanna og í þeim hópi er Pía Rakel Sverrisdóttir. I Galleri Krebsen í Studiestræde sýna þær Anna Eyjólfsdóttir og Sigrid Valtingojer og á nýafstaðinni haustsýningu í „Den frie“ átti Jón Garðar Henrysson mynd. Karlshóskóli er í Prag og er ekki alveg nýr af nálinni, því hann hefur starfað þar í hálfa sjöundu öld. Um Karlsháskóla skrifar Helgi Har- aldsson prófessor í slavneskum málum við Oslóarháskóla. Það var menningarfrömuð- urinn Karl keisari IV sem stofnaði þarna fyrsta háskóla í Evrópu norðan Alpafjalla árið 1348. Heimastjórn og vaknandi listalíf, er heiti á síðari hluta umfjöllunar Arna Arnarsonar um fyrsta áratug aldarinnar. Þar segir að Valtýskan, sem svo var nefnd, varð undir í kosningum, en heimastjórnarmenn unnu sigur og Hannes Hafstein varð ráðherra. Menn deildu hart um loftskeyti og sæsíma, sem varð ofaná, kosið var um Uppkastið 1908 og fyrri flokkaskipan riðlaðist. Við tók stormasamur ráðherraferill Björns Jóns- sonar. Tryggva Gunnarssyni var vikið úr Landsbankanum, Einar Ben. gaf út Hafblik 1906, Andvökur Stephans G. komu 1909 en Jón Trausti varð vinsæll fyrir sögurnar um HöIIu og Heiðarbýlið. í Kína kom út úrval íslenskrar nútíma ljóðlistar í kínverskri þýðingu. Sigurðui- A. Magnús- son segir frá því í annari grein sinni frá Kína og þar segir hann m.a. frá því hvernig Kínverjar muni standa af sér róttækar breytingar. Gagnstætt mönnum á Vestur- Iöndum, sem trúa því gjarnan að tiltekin kerfi leysi allan vanda, svo sem Marxismi eða markaðshyggja, beinist kínverskur hugsunarháttur fremur að því sem er sam- eiginlegt og að allt sé í sífelldri þróun. FORSÍÐUMYNDIN: Myndin er úr nýrri bók sem út er komin um Sæmund Valdimarsson myndhöggvara og stytturnr hans. Þessi tréskúlptúr Sæmundar heitir „Bæn". Bókartextinn er eftir Guðberg Bergsson og ó bls. 7 er rætt við þó Sæmund og Guðberg um stytturnar og bókina. GRÍMUR THOMSEN BREIÐABLIK Þótt endnlaus sé eilífðin hún endist valla tH, að öll eg sjái sólkevfín og sólna millibil; í skoðuninni skynja ég, hve skammt mín náði von, og hversu mín var trúin treg að treysta á mannsins son. Stjörnufræðingar fínna skjótt fleira en þeir bjuggust við: annarra heima ítra drótt, æðst sólbúanna lið, fullkomnari og fegri menn, frumborið Ijóssins kyn, bjartara af málmi myndað en vér moldar börnin hin. A lifandi manna Jöndum er ég lít hinn sæla hóp og sé, að alla meiri mér mildingur himna skóp, hérvistar drambið frá mér fer, egfínn, er kemur þar, að allir vöðum villu hér, vitrir og heimskingjar. Grímur Thomsen, 1820-1896, fæddist 6 Bessastöðum og þar dó hann eftir að hafa búið þar fró 1867, en ungur fór hann til nóms til Kaupmannahafnar og lauk frófi fyrstur Islendinga í samtímabókmenntum. Um skeið var Grimur starfsmaður í utanríkisróðuneyti Dano og sendimaður í Belgtu og Englandi. Ekki flaustra með kjördæmabreytingu RABB RANNSÓKNIR Stefáns Ólafs- sonar og annarra sýna að lífs- kjör utan höfuðborgarsvæðis eru svo óviðunandi að víða liggur við að byggðin hrynji ef Alþingi og ríkisstjórn taka ekki í taumana. Þetta er viður- kennt með nýrri þingsályktun- artillögu um byggðamál. Stjórnskipuð nefnd hvetur til aukinnar þátttöku kvenna í landsmálum. En á sama tíma sameinast all- ir stjórnmálaflokkar um kjördæmafrum- varp sem eykur í engu áhrif kvenna á Ai- þingi en skerðir áhrif landsbyggðarinnar í þinginu með því að draga úr svonefndu misvægi atkvæða. Veit ekki vinstri höndin hvað sú hægri gerir? Af hverju stafar þessi samstillta og bráða ásókn flokkanna að koma fram þessu kjör- dæmamáli? Astæðan er einföld. Lengi vel græddi Framsóknarflokkurinn á því að úti um landið þurfti tiltölulega fá atkvæði til að koma mönnum á þing. Þess vegna lagðist hann á móti öllum breytingum og miklar deilur stóðu. Nú er svo komið eftir hina miklu fjölgun á höfuðborgarsvæðinu að allir flokkar vilja gera hosur sínai- gi-ænar fyrir því fólki sem þar býr, Framsóknarflokkur- inn líka. Mér er sagt að mikill hluti alþing- ismanna sé andvígur þessu kjördæmafrum- varpi, en þó muni þeir nær allir greiða því atkvæði. Þetta er óþægilegur vitnisburður um hvað samviskan má sín lítils þegar flokkshagsmunir eru annars vegar. Þetta getur svo aftur orðið til þess að sams konar hlutdrægni og vanræksla ráði í lagasetn- ingu ef hagsmunir landsbyggðar og höfuð- borgarsvæðis rekast á. Og spurningin er hvort einmitt það hefur ekki gerst og valdið misvægi lífskjaranna. I kosningalögum er nauðsynlegt að líta á margt annað en að út- rýma því misvægi atkvæða milli svæða sem nú er einblínt á. í íýrsta lagi getur meira að segja þurft að koma í veg fyrir að fólk í fjölmennum löndum eða héruðum sitji um of yfír hlut þeirra sem búa við fámenni og hafa aðra hagsmuni í ýmsum málum. Þetta er viður- kennt hjá Sameinuðu þjóðunum, því að Is- land hefur þar heilt atkvæði eins og 1.200 milljóna landið Kína. Bandaríkin hafa séð við þessu í 200 ár á viturlegan og varanleg- an hátt með því að hafa sérstaka málstofu þingsins með jafn mörgum þingmönnum frá smáum og stórum fylkjum, jafnhliða annarri deild þar sem fólksfjöldi ræður þingmannafjölda fylkjanna. Ef deildirnar verða ósammála er viðhöfð sérstök aðferð til að miðla málum, með góðum árangri svo að hvorugur kúgar hinn. Einhver mun segja: Þetta er ekki sambærilegt við ísland því að kjördæmin eru ekki eins sjálfstæð og fylki Bandaríkjanna sem hafa nokkurn rétt til lagasetningar í eigin málum. En þetta er rökvilla. Ur því að íslensku kjördæmin hafa svona takmarkaða sjálfstjórn er því meiri ástæða til að veita þeim ekki minni ítök á Alþingi en bandarísku fylkjunum eru veitt á Bandaríkjaþingi. Hér væri þá neðri deild þar sem misvægi atkvæða í kjördæmum væri útrýmt, en hins vegar efri deild þar sem jafn margir þingmenn kæmu frá hverju kjördæmi. Líka er á það að líta að það þarf að tryggja vandvirkni í lagasetn- ingu, en í þeim efnum hafa mistök aukist mikið síðan efri og neðri deild voru samein- aðar. Ur þessu mætti að talsverðu leyti bæta með því að taka tvískiptingu Banda- ríkjaþings til fyrirmyndar svo að betur verði vandað til löggjafar. í öðru lagi er óþarfi að stækka kjördæm- in til þess að að tryggja flokkunum þing- sæti í báðum deildum þingsins í hlutfalli við samanlögð atkvæði á landinu, en hér á eftir mun ég lýsa hvernig hægt er að gera þetta með sérstakri útfærslu á hlutfallskosning- um, án jöfnunarsæta og án þess að stækka kjördæmin. Með þessu dreifast þingmenn- irnir eins jafnt út um landið og með því að hafa kjördæmin stærri, eða jafnvel betur, enda er munur á fólksfjölda kjördæmanna miklu minni að tiltölu hér en í Bandaríkjun- um. Sveitarstjórnir hafa líka lagað samstarf sitt um stjórnsýslu mjög eftir kjördæma- skipuninni og það er óheppilegt og óþarft að raska því skipulagi. í þriðja lagi þarf að tryggja með kosn- ingalögum að konur fái jafn mörg þingsæti og karlar. Þó að konur séu ekki yfírlýstur sérstakur stjórnmálaflokkur er ekki óvið- eigandi í kosningalögum að gefa þeim rétt á við flokkana með því að tryggja þeim þing- sæti í hlutfalli við fjölda þeirra í landinu. Það er hægt, en krefst vissulega nokkurra frávika frá úrslitum hlutfallskosninga, eins og tíðkast til að tryggja flokkum réttlátan þingsætafjölda. Kjördæmanefndin fjallar um þetta mál en setur ekki fram neina full- nægjandi lausn á því. Eiga konur ekki for- mælendur, eða hvað? í fjórða lagi mætti athuga hvort ekki er rétt að ætla kjósendum beinlínis að raða frambjóðendum á þeim lista sem þeir kjósa, svo sem í þrjú efstu sætin. I frumvarps- drögum kjördæmanefndar er tæpt á þessu máli en ekki gerð nein viðunandi tillaga. Það mál þarf að kanna og leysa miklu bet- ur. I fimmta lagi hafa sumir stungið upp á því að efna til sérstaks stjórnlagaþings til að fara með mál af þessu tagi, því að flokk- ar og þingmenn þeirra séu vanhæfír til slíkra verka. Líka mætti hugsa sér að sam- komulag þyrfti að verða milli stjórnlaga- þings og Alþingis um slíka lagasetningu. Þetta er vandasamt en má gjarnan athuga. Sérstök útfærsla hlútfallskosninga til að tryggja sanngjarnan rétt byggðarlaganna, vandvirkni í þingstörfum, flokkunum rétt- látan þingsætafjölda og konum jafn mörg þingsæti og körlum gæti þá verið þessi: Kjördæmaskipun verði óbreytt, en þing- inu skipt í neðri og efri deild. Fyrst er ákveðið hvað margir þingmenn í hvorri deild koma úr hverju kjördæmi. Til dæmis gæti 47 þingsætum verið skipt á kjördæmin til neðri deildar, nákvæmlega í hlutfalli við nýlegan kjósendafjölda í kjördæmunum, en til efri deildar kæmu tvö þingsæti úr hverju kjördæmi, samtals 63 í báðum deildum. Að kosningum loknum er öllum þingsætum deildarinnar raðað á flokkana samkvæmt útreikningi hlutfallskosninga; til dæmis gæti sjálfstæðismaður reynst vera í fyi-sta sæti, framsóknarmaður í öðru o.s.frv. Þá er gengið á röð þingsætanna og hverju þeirra úthlutað til tiltekins frambjóðanda. Þegar til dæmis er úthlutað þingsæti sem Fram- sóknarflokkur á rétt á, hlýtur það sá fram- bjóðandi hans sem hefur fengið flest at- kvæði í öllum þeim kjördæmum sem ekki er orðið fullskipað í. Atkvæði frambjóðenda eru þá reiknuð í hverju kjördæmi sam- kvæmt aðferð hlutfallskosninga. Þó er gerð sú undantekning að ef konum hefur þegar verið úthlutað helmingi þeirra sæta sem flokkurinn fær í deildinni, koma aðeins karlar til greina í þau sæti sem eftir er að úthluta flokknum. A sama hátt koma konur aðeins til greina í þau sæti sem eftir er að fylla þegai- körlum hefur verið úthlutað helmingi þeirra sæta sem flokkurinn fær í deildinni. Þannig er haldið áfram með hvert sæti uns deildin er orðin fullskipuð. Víst má benda á agnúa á þessu einfalda kerfi, en ég tel þá ærið smáa þegar gætt er að þeim réttlátu hlutföllum sem það veitir stjórn- málaflokkum, kynjum og landshlutum á Al- þingi. Allt þetta ber þó að athuga vel. En aðalatriðið er að ég tel óhyggilegt að knýja kjördæmamálið sem nú liggur fyrir í gegnum þetta síðasta þing kjörtímabilsins án þess að taka tillit til þeirra álitamála sem ég hef nefnt og vafalaust ýmissa ann- arra. Ef aðeins eitt sjónarmið er aðallega haft í huga við breytingar sem þessar getur það líka torveldað lausn annarra vanda- mála, seinkað því jafnvel um 10-20 ár að sanngjörn þátttaka kvenna á Alþingi verði tryggð. Hér þarf því miklu meiri og betri undirbúning, og má gjarnan minnast þess hvað gagnagrunnsfrumvarpið hefur notið góðs af því að um það var leyfð meiri um- ræða en til stóð í upphafi. PÁLL BERGÞÓRSSON LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. NÓVEMBER 1998 3

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.