Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1998, Page 12

TÁKN nýrra tíma: Togarinn Jón forseti, fyrsti botnvörpungur sem íslendingar létu smíða,
kom til landsins í janúar 1907.
EYRARBAKKI var helzti verzlunarstaður Sunnlendinga eftir aldamótin og Lefolii-verzlun var
stórveldi á þeirrar tíðar mælikvarða. Hún var lengra til hægri en myndin nær. Baggahestarnir
sem þarna sjást voru algeng sjón á þessum tíma.
kosningum til bæjarstjórnar Reykjavíkur,
vann frækilegan kosningasigur, allir fram-
bjóðendur listans náðu kjöri en alls voru bæj-
arfulltrúar 15 talsins.
Kosningamar voru fyrst og fremst per-
sónulegur ósigur Hannesar Hafstein og þegar
hið nýkjörna Alþingi kom saman hinn 15.
febrúar 1909 lýsti hann því yfir að hann
myndi biðjast lausnar. Hinn 30. mars var
Bjöm Jónsson skipaður ráðherra og fór nú í
hönd vægast sagt stormasamur ráðherraferill
sem einkenndist af persónulegu uppgjöri og
hefndaraðgerðum við andstæðingana. Eitt
fyrsta embættisverk hans var að skipa nefnd
til að rannsaka skjöl Landsbankans og í júní
var Tryggva Gunnarssyni bankastjóra og
pólítískum andstæðingi Björns til margra ára
vikið fyrirvaralaust úr starfí að því er virðist
án þess að hafa brotið neitt af sér. Þetta olli
gífurlegri ólgu meðal almennings enda litið á
brottvikninguna sem pólitíska hefndaraðgerð.
I þessum deilum voru gífuryrðin ekki spörað
og í blaðinu Reykjavík birtist þessi fyrirsögn:
„Vitfírringur í ráðherrasæti." Haldinn var á
Lækjartorgi fjölmennasti fundur sem haldinn
hafði verið á Islandi, vora þar yfír fímm þús-
und manns, bæði andstæðingar og stuðnings-
menn ráðherrans. Þótti sumum undarleg að
sömu mennirnir, sem mest löstuðu bænda-
fundinn 1905, skyldu vera í forsvari fyrir
þessari uppákomu. Látlausar deilur stóðu um
málið fram á árið 1910 og bárast ráðherran-
um jafnvel morðhótanir.
Menning og listir
Því verður ekki haldið fram að menningalíf
landsmanna hafí verið fjölbreytt né grósku-
mikið þennan fyrsta áratug aldarinnar enda
ekki við öðru að búast en það bæri keim af fá-
breytileika mannlífsins. Ljóðagerð var enn í
föstum skorðum stuðla og höfuðstafa sem ver-
ið hafði frá alda öðli. Að sjálfsögðu var vax-
andi þjóðerniskennd þess valdandi að ljóðlist-
in fylgdi tíðarandanum og ættjarðarljóð því
allsráðandi. Ljóðabók eftir Guðmund Frið-
jónsson frá Sandi kom út árið 1902 en hlaut
fremur dræmar undirtektir. Þar er þó að
fínna mörg bestu ljóða hans en mörgum mun
hafa þótt hann of bundinn nánasta umhverfí
sínu. Þetta var tími hinna stóru ljóðlína og þar
var Einar Benediktsson með tilkomumiklum
lýsingum sínum og lofgjörð um náttúra Is-
lands réttur maður á réttum stað. Ljóðabók
hans, Hafblik, sem kom út 1906, tryggði hon-
GLÆSILEG hús risu í Reykjavík, á Seyðisfirði og á Akureyri á fyrsta tugi aldarinnar, en ekkert
jafnaðist á við íbúðarhús Thors Jensen að Fríkirkjuvegi 11, sem reist var 1907-08. Arkitekt
hússins var Einar Sveinsson.
VEGALAUST land. Fyrir utan Konungsveginn sem lagður var austur að Geysi 1906-07 var
landið nánast vegalaust og hestar ennþá eina samgöngutækið á landi. Myndin er tekin af
fjölskyldu á ferð í Þingvallasveit. Konan á hestinum nýtir tímann og prjónar.
um sess sem höfuðskáld þjóðarinnar. Andvök-
ur Stephans G. Stephanssonar komu út á ís-
landi 1909 og nutu mikilla vinsælda. Skáld-
konan Hulda sendi frá sér ljóðabók það sama
ár sem fékk góðar viðtökur. Rétt nafn Huldu
var Unnur Benediktsdóttir og höfðu nokkur
kvæði hennar birst í blöðum undanfarin ár og
vakið athygli. Þau þóttu laglega kveðin af
„kvenmanni“.
Islensk skáldsagnahefð var ekki til í byrjun
aldarinnar en á þessum árum koma út skáld-
sögur tveggja höfunda sem áttu eftir að njóta
hylli þjóðarinnar langt fram eftir öldinni. Arið
1906 kom út skáldsagan Halla eftir Jón
Trausta, en nafnið var dulnefni Guðmundar
Magnússonar prentara. Sagan er ástarsaga í
raunsæisstíl og naut mikilla vinsælda. Fram-
hald sögunnar, Heiðarbýlið, kom út 1908. Það
sama ár kom út skáldsaga Einars H. Kvarans,
Ofurefli, og þótti þar kveða við nýjan tón í ís-
lenskri skáldsagnagerð. Nafnið vísar til þess
að það geti verið hverjum manni ofurefli að
ryðja nýjum skoðunum og hugmyndum braut
í samfélagi sem er fast í fordómum og van-
þekkingu.
Miðað við aðstæður og aðrar listgreinar
verður ekki annað sagt en að mikill kraftur
hafi verið í leikhúslífi Reykjavíkur þennan
fyrsta áratug aldarinnar. Ásamt ýmsu létt-
meti voru tekin til sýninga hjá Leikfélagi
Reykjavíkur ýmis stórvirki leikbókmennt-
anna. Arið 1903 sýndi leikfélagið leikritið
Gjaldþrot eftir Björnstjerne Björnson. Einum
gagnrýnanda þótti þó sorglegt að sumir
áhorfendur hefðu ekki þann þroska sem
þyrfti til þess að skilja jafn alvarlegt leikrit.
Fólk flissaði og ræki upp fíflahlátur þegar
hinar dýpstu og alvarlegustu tilfinningar
væru bornar á borð. Þórarinn Þorláksson list-
málari málaði leiktjöld fyrir þessa sýningu
líkt og fleiri á þessum árum og þótti þessi ein
hin fegursta sem sést hafði hér á landi. Árið
1904 var sýnt leikritið Brúðuheimilið eftir
Henrik Ibsen og 1905 Jeppi á Fjalli eftir Lu-
dvik Holberg. Gildran, byggð á sögu Emile
Zola, var sýnt 1906 og er hér aðeins nefndur
hluti þeirra heimsbókmenntaverka sem hið
metnaðarfulla leikfélag tók til flutnings. ís-
lensk ieikverk voru ekki mörg til á þessum ár-
um en 1907 var Nýársnótt Indriða Einarsson-
ar sýnd og árið eftir var frumsýnt verk eftir
Jóhann Sigurjónsson.
Höfundurinn er sagnfræðingur.
VEÐURFARSANNALL
ÁRANNA 1906-1910
1906
Árið fær þá einkunn að óhagstæð tíð hafí
verið með köflum framan af, en síðar hag-
stæðari. Urkoma var nærri meðallagi, en
fremur kalt.
I janúar gerði umhleypinga með talsverð-
um snjó, en hafís gerði vart við sig við Dýra-
fjörð. I febrúar var slæm tíð nyrðra, en þurrt
syðra og hríðarhraglandi nyrðra í marz, en
frost fór þá í 26 gráður í Möðradal. Apríl var
slæmur og illviðrasamur, einkum sv-lands og
hafís var undan Hornströndum. Ofsaveður
með miklu manntjóni á sjó 7.-8. og aftur 26.-
27, þá af norðri. Áfram óhagstæð tíð í maí
með hríðum nyrðra, en hlýnaði í júní. Mikil
skriðuföll á Eskifírði 24/6 þegar nærri öll
mánaðarúrkoman á Teigarhorni féll á einum
degi. Áfram óhagstæð tíð í júlí suðvestan-
lands en þurrkatíð um mestallt land í ágúst.
Nokkuð skakviðrasamt í sept. og ofsaveður
12.-13. sem olli skaða. Fremur hagstæði tíð í
október, nóvember, en miklir fjárskaðar
syðra í Norðaustanbyl. Desember víðast hvar
snjóléttur, en kaldur.
1907
Árið fær þá einkunn að það hafí verið óhag-
stætt fram yfír mitt ár um vestan- og norðan-
vert landið, en betra á Suður- og Austurlandi.
Sumarið var óvenjulega kalt og þurrt.
Janúar var illviðrasamur sunnan- og vest-
anlands, en snjór stóð stutt við. Erfitt tíðar-
far í febrúar með nokkram snjó, en þokka-
legt eystra og marz var illviðrasamur og
fremur kaldur. Ofsaveður nyrðra 3/3 og 20.-
2173 syðra. Fremur óhagstæður apríl og kalt
og þurrt í maí og júní nema syðst. Hagstæð
heyskapartíð og konungskomutíð syðra í júlí
og mjög þurrt um mestallt landið. Þurrkurinn
hélt áfram í ágúst en óvenju kalt. í sept. var
nokkuð umhleypinga- og úrkomusamt og
áfram kalt. Góð tíð lengst af í okt. en rysjótt
úrkomutíð í nóvember. Desember var hlýr og
góður einkum á vestur- og Norðurlandi.
1908
Árið fær þá einkunn að tíðin hafi verið
mjög hagstæð. úrkoma var þó yfir meðallagi,
en fremur hlýtt.
Allgóð en óstöðug tíð var í janúar og mjög
hagstæð syðra í febrúar en nyrðra snjóaði
talsvert. Hafís var við Vestfirði. Hagstæð tíð
og hæglátt veður var víðast hvar í marz og
apríl. Fremur úrkomusöm en góð tíð í maí,
júní og júlí en stopulir þurrkar framan af í
ágúst og NA-áhlaup síðast. Góð tíð aftur í
sept. en stórrigningar í okt. og var slegið úr-
komumet. Nokkuð hagstæð tíð í nóv. og snjó-
létt og fremur hlýtt í des.
1909
Árið 1909 fær þá eikunn að tíðarfar var
mjög hagstætt lengst af, en þurrkar þó stop-
ulir NA-lands. Urkoma var undir meðallagi,
en hiti í meðallagi.
í janúar var hagstæð tíð en nokkuð um-
hleypingasöm og þá varð mesta frost vetrar-
ins á Möðruvöllum, 19 gráður. Góð tíð og
snjólétt í febrúar, marz og apríl. Mai var
fremur kaldur og úrkomusamur, en þurrt og
hlýtt í júní. Urkomusamt var nyrðra í júlí en
góðir þurrkakaflar syðra. I ágúst var aftur á
móti mjög úrkomusamt um mestallt landið og
framan af i sept. en fremur hlýtt. í okt. var
úrkomusamt og kalt, en hlýrra í nóv. í des.
var talsverð snjókoma nyrðra en hagstætt
syðra.
1910
Árið fær þá einkunn að tíð hafí verið erfíð
framan af, einkum fyrir norðan, en batnaði
um sumarið. Urkoma varð undir meðallagi en
hiti í meðallagi.
Janúar: Ohagstæð tíð norðan og austan-
lands en betra sunnanlands. 22/1 varð mesti
jarðskjálfti sem mælst hefur á íslandi með
upptök út af Axarfirði. Febrúar var snjó-
þungur og kaldur og 18/2 fórust 20 manns í
snjóflóði í Hnífsdal. Marz: Umhleypingatíð
syðra, en snjóþungt nyrðra og mjög snjó-
þungt þar í aprfl og hafís á Húnaflóa. Maí var
kaldur og hretviðrasamur, en nokkuð skak-
viðrasamt norðan- og vestanlands í júní og al-
hvíta jörð gerði suður í Borgarfjörð 13/6. Júlí
og ágúst: Hagstæð tíð og allgóðir þurrkar um
mestallt land. September í meðallagi, októ-
ber úrkomusamur en hlýr syðra, nóvember
þurr og kaldur, en í desember gerði allgóða
tíð með hita í meðallagi.
Heimild: Veður á íslandi í 100 ár eftirTrausta Jóns-
son. Gísli Sigurðsson tók saman.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. NÓVEMBER 1998