Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1998, Blaðsíða 17

„ÚTSKOTIÐ" á Karolinum.
Á ÞESSU myndræna barokútskoti í Karlshá-
skóla minnir djöfullinn á tilvist sína.
ASTRÓNÓMÍSKI salurinn í bókasafni
Karlsháskólans.
NÚVERANDI rektor Karlsháskóla,
Karel Mahy.
STÓRI viðhafnarsalurinn í Karlsháskólanum.
HEIMSPEKIDEILD Karlsháskóla.
alsins hálshöggnir við ráðhúsið á Gamlabæj-
artorgi. A stéttinni þar sem aftakan fór fram
eru 27 krossar mynstraðir í steinlagninguna.
Háskólinn hafði tekið virkan þátt í upp-
reisninni, og mátti nú súpa seyðið af því eftir
ósigur mótmælenda. 1622 var jesúítum af-
hentur skólinn.
1654 sameinaði Ferdinand keisari Karolín-
um og Klementínum undir nafninu Karls- og
F erdinandsskóli.
Nú fór í hönd myrkasta tímabilið í sögu
Tékka. Tunga þeirra var bannlýst á opinber-
um vettvangi, og varð brátt að sætta sig við
það hlutskipti að vera einungis talmál sveita-
bænda og lágstéttanna í borgum landsins.
Mótmælendur voru ofsóttir á allar lundir.
Með upplýsingatímanum fór heldur að
rofa til, a.m.k. í trúmálum. 1781 fá aðrir en
kaþólskir aðgang að háskólanum, sem er
settur undir stjórn ríkisins. Sú þjóðernis-
vakning sem kom í kjölfar rómantísku stefn-
unnar á öndverðri 19. öld lét mjög til sín
taka meðal Tékka. Endurreisn tungunnar
varð mönnum hjartans mál, tékkneskar bók-
menntir tóku að blómgast á ný, og markviss
þjóðfrelsisbarátta var hafin. Ef til vill er við-
reisn tékkneskrar tungu á 19. öld eitthvert
mesta menningarafrek og -undur síðari
tíma.
Þjóðfrelsisbarátta -
sjálfstéeði - hernám
Byltingaárið 1848 setur háskólinn fram
kröfur um akademísk réttindi og að tékk-
neska verði jafnrétthá þýsku sem kennslu-
mál. Það var þó ekki fyrr en 1882 að Franz
Jósef keisari lét skipta háskólanum í tvo
sjálfstæða skóla, annan með tékknesku, hinn
með þýsku sem kennslumál.
Eins og ísland var Tékkóslóvakía eitt
þeirra nýju sjálfstæðu þjóðríkja sem risu
upp í Evrópu eftir að fyrri heimsstyrjöld
lauk. Skömmu síðar voru samþykkt lög um
að hinn tékkneski hluti háskólans skuli heita
Karlsháskóli eingöngu.
En Adam vai- ekki lengi í Paradís, og enn
voru Þjóðverjar bölvaldar Tékka. Haustið
1938 gekk Hitler af þessu eina vígi lýðræðis í
Mið- og Austur-Evrópu dauðu með sam-
þykki Vesturveldanna sem þar með brugðust
skuldbindingum sínum á lúalegasta hátt. Því
eiga Tékkar erfitt með að gleyma sem von-
legt er. Og þess var skammt að bíða að öllum
tékkneskum háskólum yrði lokað, þ. á m.
vitaskuld Karlsháskóla. Hann tók aftur til
starfa eftir ósigur nasista, og jafnframt var
þýski háskólinn lagður niður.
Þremur áimn síðar náðu kommúnistar
völdum. Stúdentar efndu til mótmæia-
gangna. Það varð til þess að mörgum pró-
fessorum var sagt upp og fjöldi stúdenta
rekinn.
1968: Háskólafólk tekur heils hugar þátt í
Pragvorinu. Þegar á næsta ári hefjast að
nýju umfangsmiklar hreinsanir bæði meðal
kennara og nemenda.
1989: Stúdentar ganga til að minnast lok-
unar Karlsháskóla 40 árum áður. Þetta verð-
ur upphaf flauelsbyltingarinnar sem batt
enda á einveldi kommúnistaflokksins.
í Karlsháskóla eru nú 16 deildir, þar af
e, u þrjár utan höfuðborgarsvæðisins.
„Skjáskull"
í upphafi þessa máls er minnst á merki-
legt sértékkneskt fyrirbæri: defenestrasjón.
Orðið er myndað af latneska orðinu fenestr-
um, gluggi, og þýðir því bókstaflega útglugg-
un. Skal nú hugað nánar að „gluggaskutli“
Tékka:
1419 ruddist flokkur Tékka undir forystu
Jans Zeliskýs fursta inn í Nýjabæjarráðhús.
Tóku þeir óvinsæla bæjarráðsmenn og
steyptu þeim út um glugga.
Þetta var hið fyrsta sögulega tékkneska
skjáskutl, en strax á næsta ári lék múgurinn
í Prag svipaðan leik í Gamlabæjarráðhúsi, og
nokkrum árum síðar fuku andstæðingar hús-
síta út um glugga í námuborginni Kutná
hora.
Ekki létu hússítar sér nægja glugga
heimalandsins. A herferðum sínum erlendis
áttu þeir það til að láta andstæðinga sína
kenna á þyngdarlögmálinu, svo sem í Bam-
berg í Thúbingen 1431.
En frægasta defenestrasjón Tékka kom
1618. Hún var viðbrögð við óánægju þeirra •
með stjórn keisarans og ágengni kaþólskra.
Þessu lýsir Jón Thór Haraldsson skemmti-
lega í mannkynssögu sinni, bls. 275-276:
„Þann 23. maí sauð upp úr að lokum. í
Prag ruddust tékkneskir aðalsmenn inn í
höllina Hradchin og hittu þar fyrir tvo lands-
stjóra keisarans sem miður vora þokkaðir,
þá Martinitz og Slavata. Að fornum bæ-
heimskum sið var þeim báðum hent út um
gluggann ásamt skrifstofuþræl [...]. Þegar
Martinitz þessi féll kallaði hann upp yfir sig:
„Jesú María!“. „Við sjáum til hvort hún Mar-
ía hans getur hjálpað honum,“ sagði einn
uppreisnarmanna, hallaði sér út um glugg-
ann og sagði furðu lostinn: „Hún hefur gert
það!“
Þótt furðulegt megi heita sluppu hinir þrír
lifandi [...]. Sögðu kaþólskir menn að hér
hefði heilög María gert kraftaverk, en mót-
mælendur vildu þakka björgunina stórum
mykjuhaug sem stóð undir glugganum ...“
Síðan hafa orðið ýmsar minni defenestra-
sjónir. Arið 1948 féll Jan Masaryk, sonur
Tómasar, út um glugga. Opinberlega var
sagt að um sjálfsvíg hefði verið að ræða, aðr-
ir vildu kenna kommúnistum um. Hinn ást-
sæli rithöfundur Bohumil Hrabal (höfundur
bókarinnar „Alveg glymjandi einvera“) stóð
upp af banasænginni í fyrra til að svífa út um
glugga.
Borgin gullna *
Prag er ekki aðeins borg kynngimagnaðr-
ar byggingarlistar þar sem litrík og fjöl-
skrúðug stílbrögð aldanna renna saman í
ótrúlega samstillta heild. Fáar eða engar
borgir hafa upp á slíkt úi-val tónlistarvið-
burða að bjóða sem Prag. Þetta er m.a. borg
Smetana, Dvoráks og Janáceks, og hvergi
kunni Mozart betur við sig en i Prag, enda
tóku Tékkar frá upphafi miklu ástfóstri við
hann. Einn helsti lærifaðir hans, Kozeluh, var
tékkneskur. Don Giovanni vai- framfluttur
hér.
Prag er ein af þeim stórborgum sem geta
státað af landslagi. Samspil þessa landslags
og borgarbyggðarinnar er fágætt augnayndi.
Tómas Sæmundsson var á ferð í Prag
1832. Á blaðsíðu 232 og áfram í Ferðabók r
sinni lýsir hann komu sinni til borgarinnar,
og segir m.a. þetta: „Reisa turnarnir sig
hátt í veður og eru þeir yfir 70, er það ágæt
sjón.“
Vissulega er Prag „ágæt sjón“, og getur
varla fegurri borg í Evrópu og þótt víðar
væri leitað. Þegar komið er út úr heim-
spekideild háskólans, blasir Pragarkastali
við handan árinnar, gnæfir yfir Litlabæ og
ber Vítusarkirkjuna hæst. Þarna er forseta-
höllin, fjöldi safna og sögulegra minja sem
ekki tjáir að heimsækja í mýflugumynd.
Heimaborg Karlsháskóla ber með réttu
nafnið Praga aurea. *
Höfundurinn er prófessor í slavneskum mólum við
Hóskólann í Ósló.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. NÓVEMBER 1998 1 7
f