Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1999, Qupperneq 3

LESBðK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
1. TÖLUBLAÐ - 74.ÁRGANGUR
EFNI
Lífæðar 1999
nefnist myndlistar- og ljóðasýning, sem sett
verður upp í ellefu sjúkrahúsum á landinu á
þessu ári. Sýningin byijar á Landspítalanum
og Orri Páll Ormarsson segir í greininni
Læknað með list frá sýningunni og tilurð
hennar.
Andrej Sakharov
var sá maður sem þróaði atómsprengjuna
fyrir Kremlveija; hann var afburða vís-
indamaður og sem slíkur tilheyrði hann yf-
irstéttinni í Sovétríkjunum - það er að
segja þar til hann fór að gerast óþægur og
gagnrýna yfirvöldin með þeim árangri að
hann var „tekinn úr sambandi" og fluttur á
afskekktan stað. Aðdáun alls heimsins átti
þessi einstæði maður, „síðasti rússneski
menntamaðurinn" eins og Árni Bergmann
kallar hann í þessari grein.
Gönguför í Grænlandi
Gerður Steinþórsdóttir og hópur af fólki fór
í fyrstu gönguferð Ferðafélagsins í Græn-
landi. Þar var gengið „undir alnýjum hinmi“
í fallegu fjalllendi milli Einarsfjarðar og Ei-
ríksljarðar. Gangan hófst hjá Görðum og
gengið var til suðvesturs eftir skaganum
milli fjarðanna til Quaqortoq.
Framtíðarsýn -
eða allt látið reka á reiðanum. Svo nefnist
grein eftir Gísla Sigurðsson um þá framtíð-
arsýn sem Miðbæjarsamtökin hafa kynnt og
snýst um að byggja nýjan flugvöll á uppfyll-
ingu í Sketjafirði, byggja í Vatnsmýrinni í
framhaldi af miðbænum og bæta við miklu
byggingarlandi með uppfyllingu norðan Sel-
fjamarness.
Hildigerður frá Bingen
var uppi fyrir 900 árum og minnist Árni
Einarsson hennar í grein þar sem segir að
hún hafl verið uppi samtímis Ara fróða og
að hún hafi verið mikilvirkur rithöfundur
einnig. Rit hennar hafa nýlega vakið mikla
athygli og fjöldi bóka komið út sem byggðar
eru á verkum Hildigerðar.
FORSÍÐUMYNDIN: Á forsíðunni er Ijósmynd Þorkels af hluta Svanasöngs Jóhannesar S. Kjarvals, en í
dag verður opnuð ó Kjarvalsstöðum sýning ó verkum hans: Af trönum meistarans 1946-72. Á bls. 6 og
7 er grein af þessu tilefni og þar segir m.a. af mólverkinu, sem forsíðumyndin er af.
EINAR BENEDIKTSSON
FRÓN
Það eitt, sem oss bindur, - að elska vort land
fyrir oí'an allt stríð, fyrir handan þess sand,
með þess hlutverk í höndunum fáu.
- Eins og straumarþess blandast, um láð, yrfír lá,
skal hér lífsstai'f af samtaka þúsundum há,
þar sem hafsbrún og tindar með tign yfír brá
setja takmörkin fjarlægu, háu.
Veri blessað vort víðsýna, fámenna Frón.
Hvílík framtíð þess börnum með stórleita sjón
yfír vélai' og vinnandi hendur!
Þeirra von staiidi hátt. Þeirra vegur er beinn.
Þeim er veröldin opin, sem staðist gat einn.
Það er einbúa viljinn, sem harður og hreinn
á að hefja til vegs þessar strendur.
- Biðjum himnana vernda og leiða vorn iýð,
svo hans ljós skíni bjart yfír ókomna tíð,
þótt það beiist af börnunum fáu.
Standi vættirnai' fornu um lá og um láð,
þar sem lífsverk af mikilli þjóð skyldi háð,
þar sem tindar og höf benda ti'ú vorri og dáð
á vor takmörk - hin fjarlægu, háu.
Einar Benediktsson, 1864-1940, lögfræðingur, skóld, ritstjóri og fjórmálamoður var
einn af aldamótaskáldunum um síðustu aldamófin og lét ekki silt eftir liggja að brýna
landsmenn „að elska vort land", því krafan var Islandi allt eins og um er rætt í rabbinu
hér að neðan.
RABB
AREIÐANLEGA eru
margir þeirrar skoðunar
að nú sé hafið síðasta ár
aldarinnar. En það ekki
svo. Árið 2000 er ótvírætt
síðasta ár aldarinnar og
árþúsundsins; um slíkt
þarf ekki einu sinni að
spyrja, sagði Þorsteinn Sæmundsson
stjörnufræðingur þegar leitað var álits hjá
honum. Það ætti líka að vera öllum ljóst að
tugur hefur aldrei endað á 9 og hundrað
ekki heldur á 99. Samt hafa ýmsir verið að
skripla á þessari skötu, til dæmis ritstjóri
DV í leiðara og jafnvel páfinn í Róm, sem á
að vera óskeikull. Árið 2000 verður þó al-
mennt kallað aldamótaár og ekkert er rangt
við það. Deilur um þetta spruttu upp um síð-
ustu aldamót en svo áttuðu menn sig á því
að 20. öldin rann ekki upp fyrr en 1. janúar
árið 1901. I samræmi við það var nýrrí öld
fagnað á Austurvelli um þau áramót.
Þegar litið er í blöð frá þessum tíma og
bækur um tímaskeiðið fyrir og eftir alda-
mótin, tekur maður umfram allt eftir þeirri
miklu eftirvæntingu sem virðist hafa ríkt og
allt að því barnalegri bjartsýni. Svo var að
sjá að einangrun landsins yrði brátt rofín,
annaðhvort með sæsíma eða Marconi-loft-
skeytum, sem voru baráttumál Einars
skálds Benediktssonar. Þar fór hann halloka
sem oftar; það voru líkt og álög að hann
fengi ekki að sjá í framkvæmd það sem hann
barðist fyrir og taldi að yrði þjóðinni til
framdráttar.
Menn stóðu á þessum tímamótum með
annan fótinn í fornaldarrómantík og hetju-
dýrkun; persónur Islendingasagna voru
álitnar raunsannar og ekki þurfti að efast
um að Gunnar á Hlíðarenda hafði stokkið
NYR ALDA-
MÓTAANDI
eigi skemur aftur fyrir sig en fram. Ung-
mennafélögin urðu til um allt land, upp-
tendruð af aldamótaandanum, og menn fóru
í vaxandi mæli að iðka íslenzka glímu og
sund, jafnvel þótt engar væru sundlaugarn-
ar.
Bjartsýni aldamótanna átti annarsvegar
rót sína í þeii’ri vitneskju að hér á landi var
svo sem allt ógert og hinsvegar í tröllatrá á
vísindin og nýja tækni sem víðförlir lands-
menn höfðu kynnzt og landsmenn almennt
höfðu haft spurnir af. Þeir vissu að í útlönd-
um fóru menn ferða sinna í járnbraut-
arlestum og það var lengi vel litið svo á að
einhverntíma fengjum við einnig járnbrautir.
Núna, nærri öld síðar, er erfitt að átta sig
á þvi hvað skipti mestum sköpum af þeim
tækninýjungum sem landsmenn kynntust á
fáeinum árum eftir aldamótin. Sumir telja
að það hafi tvímælalaust verið mótorar í
fiskibáta; bylting sem flæddi yfír á undra-
skömmum tíma. í kjölfarið komu fyi’stu tog-
ararnir, en í samanburði við sjávarútveginn
gerðist harla lítið á tæknisviðinu í landbún-
aði. Fjórir áratugir liðu þar til vélaraflið tók
almennt við af handafli og hestaverkfærum í
sveitum landsins.
Enginn vafi er á því að aldamótaskáldin
áttu sinn þátt í bjartsýninni þvi ljóðin þeirra
voru ekki bara lesin, heldur lærði fólk þau
utanað og mörg þeirra voru sungin þegar
fólk kom saman. Aldamótaandinn frá árun-
um eftir 1900 birtist í þjóðernishyggju sem
sagði; Islandi allt. Þannig var slagorð ung-
mennafélaganna. En hvernig verður alda-
mótaandinn framundan? Mun hann segja:
Islandi allt, eða ef til vill Islandi allt, nema
aðrirbjóði betur. Unga fólkið sem um þess-
ar mundir lýkur margvíslegu námi á vissu-
lega marga kosta völ. Það er ekki gefið að
föðurlandið verði látið njóta þeirrar þekk-
ingar sem aflað hefur verið. Ekki nema hér
bjóðist sambærileg kjör við það sem býðst í
hinum þróuðu og efnuðu löndum báðum
megin Átlantshafsins. Við höfum þó séð það,
ekki sízt í tenglsum við Islenzka erfðagrein-
ingu, að vel menntað fólk snýr heim til Is-
lands þegar gott tækifæri býðst. Hvað sem
annars má segja um auðlindir, jafnast að öll-
um líkindum ekkert á við mannauðinn. Það
hefur áþreifanlega sannast í löndum sem
eiga næsta lítið af öðrum auðlindum. Þess
eru líka ófá dæmi að fólk flytjist heim eftir
velgengni um árabil í útlöndum og sættir sig
við eitthvað lakari kjör. Þessi tímamót verða
gjarnan þegar börnin komast á skólaaldur
og sú sjourning vaknar hvort þau eigi að
verða Islendingar í framtíðinni.
Ég hygg að flestir séu sammála um að
þrátt fyrir góð lífskjör, sem því miður ná þó
ekki til allra, sé ekki ríkjandi nein sérstök
bjartsýni nú, þegar aðeins lifa tvö ár af öld-
inni. Menn sjá ekki slzt efnahagslegar blikur
á lofti og uppá síðkastið hefur verulega
minnkað trú manna á það að hinir allra
spökustu sérfræðingar í hinum allra virtustu
stofnunum alþjóðasamfélagsins geti komið í
veg fyrir heimskreppu ef óheillaþróun fer af
stað. Við höfum séð að þessi efnahagslega
heild heimsins er ótrúlega samofin. Og þeg-
ar svartsýnin fer af stað eins og óstöðvandi
skriða, hrynja spilaborgimar.
Flestum finnst að ein stærsta tæknibylt-
ing aldarinnar sem orðið hefur með tilkomu
tölvunnar sé að mestu afstaðin. Það er þó
líklega alrangt mat. Aftur á móti kvíða
margir fyrir þeim vanda sem upp kemur í
tölvuheiminum við upphaf ársins 2000 vegna
þess að menn voru ekki nægilega framsýnir
í árdaga þessarar tækni, og hafa svo sofið á
verðinum. Enda þótt möguleikar tölvunnar
og Netsins séu allt að því óendanlegir, ríkir
samt engin aldamótabjartsýni í tengslum við
hina fögi’u, nýju veröld sem framundan
kann að vera. Tímaritið Newsweek var fyrir
jólin helgað Cyber Shopping, jólaverzlun á
Netinu. Oþarft, sagði blaðið, að berjast við
umferðarhnútana, bílastæðavandamálið,
þvöguna í búðunum. Bara að velja jólagjaf-
irnar eftir listum, setjast við tölvuna og
klikka. Síðar kemur bíll og færir manni dót-
ið heim. Einhverjum, líklega af gamla skól-
anum, fannst þó að ekki yrði jólastemmn-
ingin á marga fiska í borgum heimsins ef
þessi skipan yrði ofaná, og nóg væri ein-
angrun fólks þótt þessi tækni gerði hana
ekki ennþá verri; hún yrði einungis til þess
að fjöldi manns færi ekki út úr húsi.
Nýr aldamótaandi? Ef til vill gerir hann
vart við sig. En við höfum líklega fengið of
mikið uppí hendurnar í hinum þróaða, vest-
ræna heimi til þess að bjartsýni síðustu
aldamóta verði endurvakin.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. JANÚAR 1999 3