Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1999, Síða 5

var hrifnast af því hve vel gestgjafinn kunni að
hlusta á aðra menn og ræða við þá án þess að
halda stíft fram eigin viðhorfum:
En þótt hann færi í felur
brá þó fyrir í svipnum
feiminni, bemskri dirfsku
og göfugum sálarharmi.
Bandaríski sagnfræðingurinn Richard Pipes
talaði líka um allt að því bernska hreinskilni
Sakharovs sem kom honum mjög á óvart þeg-
ar þeir kynntust. Ekki nema von: Pipes á sjálf-
ur í stöðugu stríði við aðra sérfræðinga í Sovét-
sögu og ganga á milli þeirra ásakanir um rit-
stuld og stælingar: menn eru svosem út um allt
að brugga hver öðrum ólyfjan í nafni fræða-
metnaðar og valdstreitu. En annað sagði Pipes
sem ástæða er til að hafa eftir, hann vék að
þeirri hatrömmu kosningabaráttu sem þá stóð
yfir í Rússlandi og sagði: þar takast á fylkingar
sem stjómast af hatri og ótta. Andrej Sak-
harov þekkti hvorki hatur né ótta.
Vonir og vonleysi
Satt að segja kunni ég best við frásögn Júrí
Tuwims, mágs míns, en það var hann sem tók
mig með sér á minningarsamkomuna í Boston.
Þeir Andrej kynntust fyi-ir löngu suður í Grús-
íu og byrjuðu góða vináttu á því að rífast: Júra
var með öllu ósammála þeirri skoðun Sak-
harovs að í vændum væri hægfara samruni
vestræns hagkerfis og þess sovéska. En Júra
var síðar daglegur gestur í húsi Andrejs og
honum innan handar um margt:
Já, það var stöðugur gestagangur, sagði
hann. Khodoki (göngumenn) komu til hans úr
öllum landshomum eins og til Tolstojs í gamla
daga og báru upp málefni sín, merk og ómerk,
og Andrej hlustaði á alla af stakri þolinmæði
og lagði inn gott orð. Hann vildi engum frá sér
vísa. Oft var hann svo þreyttur að ég tók það á
mig að koma gestum fram í eldhús og svo úr
húsi til að hlífa honum.
Hann vildi aldrei hlífa sjálfum sér, hvorki í
stóra né smáu, hélt Júra áfram. Eitt sinn var
hann að koma úr hungurverkfalli. Ljúsa konan
hans hringdi til mín og bað mig að koma með
tómatsafa handa honum. Við fórum saman í
gönguferð, hann var mjög máttfarinn, gat rétt
borið fyrir sig fæturna. En hann hélt fast við
að bragða ekkert nema vatn, ekki einu sinni
tómatsafa, fyrr en klukkan tíu um kvöldið. Þá
átti hungurverkfallinu að ljúka, þá vora ná-
kvæmlega tíu dagar síðan það hófst. „Og við
það stend ég“, sagði hann.
Júra var að vonum stoltur yfir þvi að Sak-
harov sagði stundum við hann: Líttu nú við í
kvöld, þú þreytir mig ekki.
En maður þurfti alltaf að komast fram hjá
fólki frá KGB sem var á vappi í húsinu. Einu
sinni kom móðir mín frá Islandi með peysu
sem hún hafði prjónað handa Sakharov. Eg fór
til þeirra Ljúsu með mömmu og kassa af niður-
soðinni mjólk. Þeir frá KGB biðu niðri, ein kon-
an rakst á mig til að ég missti kassann og
spurði ströng: Hvað er í honum? Allt sem að
Sakharov kom var fyrirfram grunsamlegt og
háskalegt.
Sakharov var í heimsókn hjá Júra daginn
sem friðarverðlaunum Nóbels var úthlutað.
Einhvemvegin komst það upp hvar hann var
og allt í einu raddust þeir inn Kopeljev og
Vojnovitsj (þekktir andófsmenn og rithöfund-
ar), veifandi vodkaflösku og gátu varla talað
fyrir hrifningu og æsingi og á hæla þeim
skandinavískir blaðamenn. Eg þekki engan
mann sem líktist Sakharov í því að vilja gera
sem minnst úr eigin ágæti og ekki brá hann
vana sínum þetta kvöld, en svo sannarlega var
hann glaður, já himinlifandi.
Það var ekki oft að vel gekk, róðurinn var
þungur. Einu sinni lagði sænskur blaðamaður
svofellda spurningu fyrir Sakharov: Þér efist
um að hægt sé að gera eitthvað til að breyta
kerfinu, en samt leggið þér ekki árar í bát.
Hvers vegna?
Ætli þetta sé ekki, svaraði Andrej, þessi
náttúrulega þörf mannsins fyrir að eiga sér
hugsjónir, jafnvel þótt hann sjái ekki fram á
færar leiðir til að framkvæma þær. Ef engar
hugsjónir eru í farangrinum þá er ekkert að
tengja vonir við. Sú staðreynd að við reynum
okkar besta þýðir samt ekki endilega að við
gerum okkur ákveðnar vonir. Maður sem á sér
enga von kann samt að láta frá sér heyra,
vegna þess að hann getur ekki þagað ...
Allt eða ekkert?
Eftir ræður og píanóleik tveggja systra frá
Armeníu bauð Múlja upp á veitingar. Og menn
héldu áfram að tala um örlög Rússlands - og
deila um þau. Ég heyrði á tal þeirra Pipes og
Levítíns. Levítín var ekki sáttur við það, að
Pipes telur óbilgimi og kröfuhörku rússneskra
menntamanna hafa átt mikinn þátt í því að til
hrikalegrar byltingar kom í Rússlandi árið
1917. Hann nefndi dæmi um hófsama umbóta-
viðleitni, bænaskrár, tilllögur til keisarastjórn-
arinnar, sem ekki voru aðeins hundsaðar held-
ur leiddu kannski til þess að upphafsmenn
HEIM kominn úr útlegð ræðir
þingmaðurinn Sakharov við
kjósendur sína: Við hann voru
miklar vonir tengdar.
SAKHAROV, vísindamaðurinn
sem sat í háborg vísinda og
naut margra fríðinda, en
hafnði bæði hlýðni og forrétt-
indum til að vinna að því að
rétta hlut þeirra sem áttu und-
ir högg að sækja.
Teikning eftir rússneskan
listamann.
voru settir inn eða reknir til Síbiríu. Pipes hélt
fast við sinn keip: Abyrgð rússneskra mennta-
manna var mikil, sagði hann. Þeir vildu alltaf
allt eða ekkert. Þeir kunnu ekki málamiðlun.
Því fór sem fór.
Þetta er gömul deila og tengist hugmyndum
um „innviðu rússneskrar sálar“: Rússar, sagði
heimspekingurinn Berdjaev, þekkja ekki mála-
miðlun. Þeir gera sér allt að sáluhjálpartrú -
hvort sem það er að krossa sig með tveim
fingrum, trúa á vísindin, trúa á marxismann.
Og við gætum bætt við: tráa á markaðsbú-
skapinn.
Til lofs eða lasts?
Rússneskt orð yfir menntamenn, intellig-
entsija, á sér ekki beina samsvörun í vestræn-
um málum. A Vesturlöndum er einatt talað um
menntamenn sem starfshópa fyrst og fremst,
það eru þeir sem hafa lokið háskólanámi, hópar
sérfróðra. Rússneska orðið gerir ráð fyrir
menntun, en leggur ekki áherslu á sérþekk-
ingu heldur að um sé að ræða menn sem era
,;vel að sér“, einnig þá sem era sjálfmenntaðir.
I annan stað er viss tilhneiging til þess á Vest-
urlöndum hin seinni ár að setja menntamenn í
heldur neikvætt samhengi. Lengst í þá átt
gengur Paul Johnson í þekktri bók, „Intellect-
uals“. Hjá honum er menntamaður sá sem af
miklu yfirlæti gefur mannfólkinu sín ráð um
hvemig lifa skuli og breyta heiminum. Johnson
reynir svo að gi'afa undan siðferðilegum rétti
menntamanna til að hafa vit fyrir öðrum með
því að tína til sitthvað misjafnt úr persónulegri
breytni Rousseaus og Marx, Tolstojs og Ibsens
og Hemingways og fleiri manna: þeir hafi kom-
ið svínslega fram við ástkonur sínar og vini,
verið ábyrgðarlausir í fjármálum, hégómlegir
úr hófi fram. Með öðram orðum: þeir eru stór-
syndarar sem ættu að hafa sig hæga - einkum
vegna þess að þeir hafa annaðhvort hafnað
guði eða tráa á rangan máta! (töluvert fer fyrir
því sem nú síðast var nefnt hjá Paul Johnson
sem sjálfur mun hafa snúist frá vinstri-
mennsku til kaþólsku).
Það sem sameinar intelligenta í rássneskum
skilningi orðsins er reyndar þetta líka:
menntamenn era þeir sem hafa fullan hug á að
breyta heiminum. En það er aftur á móti ekki
talið gikksháttur heldur siðferðilegt afrek.
Rússneskur menntamaður er sá sem hugsai- út
fyrir sína sérhagsmuni eða hagsmuni síns hóps
(lækna, náttúrafræðinga, rithöfunda, sagn-
fræðinga ofl). Hann „skiptir sér af því sem
honum kemur ekki við“ að mati stjórnvalda og
er þeim því þyrnir í auga. Enda voru flestir
hinna rússnesku menntamanna róttæklingar
með hugann við einhverskonar sósíalisma
(bændasósíalisma, anarkisma, marxisma).
Sumir voru reyndar á allt öðra róli, eins og
þeir sem á nítjándu öld vora mest með hugann
við þjóðlegan rássneskan kristnidóm. Eða þá
þeir sem á okkar öld, á seinni árum Sovéttím-
ans, lögðu fyrst og fremst lögðu áherslu á
mannréttindi og lýðræðislegar umbætur, eins
og Andrej Sakharov. En hvaðan sem þeir
komu og hvert sem þeir sóttu sinn innblástur,
þá hafa þeir síðastliðnai- tvær aldir verið ein-
dregnustu og óþolinmóðustu kröfugerðarmenn
um breytingar á ríkjandi viðhorfum og samfé-
lagsskipan í Rússlandi.
Og þetta gerðu þeir í krafti þess sjálfsmats
að vegna þess að þeirra væri þekkingin og yfir-
sýnin þá bæri þeim siðferðileg skylda til að
hafa sig í frammi, breyta og bæta. þeir töldu
sig vera einskonar úi-valssveit sem hefði til að
bera siðferðilega yfirburði yfir þá sem fyrst og
síðast hafa hugann bæði við hvunndagslega
meðalhegðun og við að laga sig að þörfum og
duttlungum valdhafa á hverjum tíma. Sumir
hafa vissulega sýnt nokkurf oflæti og hroka
sem liðsmenn í slíkri ,úrvalssveit“ en aðrir hafa
verið undramenn í þolinmóðri ósérplægni. Og
einn slíkur var einmitt Andrej Sakharov.
Nú mun enginn hlusta.
Sem fyrr segir var það viðkvæði hjá flestum
sem tóku til máls á minningarfundinum í
Boston að dapurlegt væri til þess að vita að
Rússland ætti ekki lengur mann eins og Sak-
harov, mann sem hefði siðferðilegt þrek og
áhrifavald til að segja valdhöfum og samfélagi
til syndanna svo eftir væri tekið. Og þegar við
Júra voram á heimleið frá samkomunni spurði
ég hann: Heldur þú að það væri hlustað á Sak-
harov í Rússlandi núna?
Nei, það mundi enginn gera, sagði Júra.
Vissulega hafa raunverulegir möguleikar
rássneskra menntamanna til að láta til sín
heyra verið mismiklir eftir tímaskeiðum. A
seinni dögum keisaravalds réðu þeir, þrátt fyr-
ir ritskoðun og ýmsar hremmingar aðrar, mjög
miklu um skoðanir sæmilegra upplýstra
manna. Um stórfrægan rithöfund og harðsnú-
inn ádeilumann eins og Lev Tolstoj hefur verið
sagt, að slikur maður sé eins og viðbótar ríkis-
stjórn í landi sem ekki hefur ætlað stjórnar-
andstöðu lögmætan vettvang. Eftir byltingu
höfðu menn eins og Maxím Gorkíj framan af
nokkuð jákvæð áhrif í þá vera að draga úr af-
leiðingum valdaeinokunar Bolsévíka. En á dög-
um Stalíns voru menntamenn múlbundnir,
hvort sem þeir fengust við verkfræði, vísindi
eða listir, þeir voru gerðir að þénurum ríkisins
sem skulu hlýða eða hafa verra af - en fengu í
staðinn ýmis fríðindi í kjörum fram yfir aðra
þegna.
Eftir dauða Stalíns leið samt ekki á löngu
þar til meðal rássneskra menntamanna kom
fram viðleitni til að brjótast út úr þeim ramma
sem þeim var settur. Taka þátt í að skapa
gagnrýnið almenningsálit, sem þurfti ekki
endilega að vera andsovéskt í þröngum skiln-
ingi þess orðs, en fól altént í sér beinar og
óbeinar ki’öfm- um breytingar. Og þá sérstak-
lega kröfu um að staðið væri við ýmis fógur
fyrirheit um mannréttindi. Andrej Sakharov er
einmitt ágætt dæmi um slíka þróun: maður
sem situr í háborg vísinda og nýtm- margra
fríðinda sem slíkur, en hafnar bæði hlýðni og
forréttindum til að vinna að því að rétta hlut
þeirra sem áttu undir högg að sækja. Og þótt
reynt væri að einangra hann og þagga niður í
honum tókst það aldrei og starf hans og sam-
herja hans átti vissulega sinn þátt í að undir-
búa það málfrelsi og þau réttindi sem komið
var á í landinu eftir að Gorbatsjov tók við völd-
um.
Oft var þörf ...
En nú mundi enginn hlusta á menn eins og
hann. Þó á svo að heita að lýðræði sé i landinu
og málfrelsi. Og oft þörf en nú nauðsyn á að
heiðarlegur maður sem vii’ðingar nýtur láti til
sín heyra. Rússlandi hefur hnignað stórlega á
valdadögum Jeltsins. Framleiðsla hefur
skroppið saman um helming síðan Sovétríkin
hrundu. Atvinnuleysi er gífurlegt. Laun eru
ekki greidd, skattar era ekki innheimtii’, síst af
þeim íTku. Ríkið er á hausnum. Einkavæðing
hefur verið framkvæmd með þeim ósköpum að
venjulegum Rússa hlýtur að finnast að örfáum
útvöldum hafi verið leyft að stela þjóðarauðn-
um. Markaðsvæðing hefur verið framkvæmd
með þeim hætti að allt sparifé almennings hef-
ur brunnið upp í óðaverðbólgu og millistétt
hefur ekki komið undir sig fótum vegna þess
að hákarlar ýmiskonar hirða allt af henni -
bæði þeir „forríku sjö“ og ótal glæpagengi.
Vísindi eru í rást. Bókaútgáfa svipur hjá sjón.
Kvikmyndaiðnaður hraninn. Heilsufar hefur
stórversnað. Meðalæfi þegnanna hefur styst
um nokkur ár. Og svo mætti lengi telja.
það væri heimska að rekja allt þetta til þess
sovétskipulags sem áður var. Fortíðin skiptir
vissulega máli: rétt eins og einveldi keisarans
setti sinn svip á stalínskan kommúnisma þá
tefur arfur sovéskrai’ tilskipanahagstjómar
fyrii’ því að á komist sæmilega virkur markaðs-
búskapur. En Jeltsin og þeir sem hafa stungið
þjóðarauðnum 1 vasann (eða smyglað honum
úr landi) geta ekki sloppið við ámæli: svo
margar og stórai’ og heimskulegar eru þcin-a
syndir. Og allir vita líka að Vesturlönd hafa
einatt gert illt verra með því að leggja hart að
Rússum að flýta sem mest „umbótum" sem
ekki gátu tekist (annars fáið þið ekki lán, fáið
ekki að vera með!). Og svo framvegis.
Ætla mætti að menntamenn hefðu nóg að
iðja: skilgreina, gagnrýna, kretjast lausna. En
þeir segja fátt. Og í fyrsta sinn í sögu Rúss-
lands í 200 ár er eins og enginn vilji að þeir
sldpti máli. Allmargir þeirra tóku fyrst ofsatrá
á að rnarkaðsbúskapurinn mundi snai’lega
skjóta þeim inn í vestræna velmegun en eru nú
sem lamaðir af vonbrigðum og svo fátækt:
fræðastarf er í molum sem fyrr segir, bókaút-
gáfa líka, fjölmiðlar flestir í eign hinna forríku
sem stýra þar með sjálfu málfrelsinu að vera-
legu leyti. Margir hafa flúið. Sakharov er lát-
inn. Einn af helstu samherjunr hans, Kovaljov,
var um tíma mannréttgidaráðgjafi Jeltsíns, en
var rekinn fyrir gagnrýni sína á stríðið í
Tsjetsjenalandi. Nóbelsskáldið Alexandr Sols-
henytsin sneri heim úr útlegð og vissulega er
hann einn þeirra fáu sem ekki láta deigan síga.
Hann hlífði ekki sovéskum valdhöfum og hon-
um dettur heldur ekki í hug að hlífa Jeltsin og
hans hirð. En um hann lykur æ þrengri hring-
ur. Hann fékk spjallþátt í sjónvarpi en var bol-
að burt úr þeim fjölmiðli með þeirri formúlu að
hann væri svo leiðinlegur og enginn vildi hlusta
á hann. Hann skrifaði bók þar sem hann gerði
hai-ða hríð að þeim sem hann telur helst
ábyrga fyrir niðurlægingu síns fóðurlands en
sú bók gat ekki komið út í nema 5000 eintök-
um. Engu líkara en ritskoðun markaðarins sé
enn nöturlegri en sú pólitíska: upplagið á bók
Sulzhenytsins svarar til þess að ádrepurit
kæmi út í níu eintökum á Islandi.
Höfundur er rithðfundur og hóskólakennari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 9. JANÚAR 1999 5