Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1999, Síða 6

EITT SÍÐASTA landslagsmálverki Kjarvals, sem kallað hefur verið
Frá Pingvöllum og er málað 1967-68.
EFTIR KRISTÍNU GUÐNADÓTTUR
Á Kjarvalsstöðum verður í dag opnuð sýningin Af trön-
um meistarans. Þar eru sýnd verk frá síðustu röskum
tveimur áratugum starfsævi Jóhannesar $. Kjarvals.
SKJALDMEY - frá 1961.
FRÁ FIMM ára aldri ólst Kjarval
upp í Borgarfirði eystra og bjó þar
fram á unglingsár. Fram til 1927
eru til heimildir um stopular komur
hans þangað en það er ekki fyrr en
sumarið 1948 að Kjarval tók að
nýju að venja komur sínar austur á
firði og á Hérað. Björn Guttorms-
son á Ketilsstöðum segir svo frá að Kjarval
hafi verið á leið til Borgarfjarðar eystra sum-
arið 1948, en bátur sem átti að sækja hann að
Selfljótsbrú eða Krosshöfða hafí ekki komið.
Sneri Kjarval þá við og fékk leyfi til að tjalda í
Ketilsstaðalandi. Staðurinn sem varð fyrir val-
inu var lítill hvammur við Selfljót, gegnt
Hreinsstöðum. Rennur Selfljót þar í mjúkum
boga en allhár klettur er að baki. Kjarval var
svo hrifinn af þessum stað að hann fór þess á
leit við Björn að fá að reisa sumarhús í
hvamminum. Björn brást vel við og gaf honum
þessa spildu af landi sínu. „Það er hvort tveggja
á sýslu- og sveitamörkum sem Kjarval valdi
sínu sumarhúsi samastað, rétt þar sem komið
er yfir mörkin milli Eiðaþinghár og Hjalta-
staðaþinghár, sem jafnframt eru mörkin milli
Múlasýslnanna. Stendur þetta litla en vel búna
sumarhús í hvammi undir lágum klettum með
þjóðveginn milli sín og Selfljótsins, sem þama
myndar eins og fagra hörpu úr grænum sverð-
inum sem leið þess liggur um. En við hvammin-
um blasir þá einnig fjallgarðurinn sem skilur
milli Úthéraðs og Borgarfjarðar, og í honum
eru hin sérkennilegu Dyrfjöll sem þeir Kjarval
og Ásgrímur hafa gert svo fræg.“ Kjarval tók
miklu ástfóstri við Hvamminn. Hann kom þar
árlega til dvalar svo lengi sem heilsan leyfði og
virtist njóta þar hvfldar og hressingar. I bréfi
til Bjöms frá 1965 segir hann til dæmis: „En oft
er hvammur í huga, og er það hvíld * skarkala-
stöðum hér . . . Hvammurinn er okkar sameig-
inlega ævintýr. Ástúð og tilhugalíf í heilbrigði
hennar náttúm og gjafarans allra góðra hluta.“
Hið fagra útsýni frá hvamminum með Selfljót í
forgrunni varð Kjarval efniviður í allnokkur
málverk. Veririð Sumar við Selfljót er frá 1948,
en þar leggur Kjarval áherslu á að sýna víðáttu
landsins og form fjallahringsins. Veririð Þakk-
látur hugur er hins vegar málað haustið 1961.
Þórína Sveinsdóttir á Ketilsstöðum sendi Kjar-
val blómvönd í afmælisgjöf þegar hann dvaldi i
hvamminum. Hann stillti vendinum upp og
málaði hann og sendi henni síðan málverkið.
Kjarval hafði oft þennan háttinn á; þeir sem
gáfu honum gjafir fengu þær margfaldar til
baka. Þannig var eðli hans.
SVO virðist sem áhugi Kjarvals á sjó og
sjósókn hafi enn á gamals aldri blundað í
honum því sumarið 1959 lét hann kaupa
fyrir sig bát í Noregi, og nefndi hann „Gullmá-
vinn“. Hann sigldi síðan einn síns liðs niður
Selfljótið, út Unaós og inn Borgarfjörð. Var
þetta fyrsta og eina sigling hans á bátnum en
sumarið 1960 málar hann í hvamminum verkið
Lesið úr gullbók og voru fyrirmyndir Kjarvals
vinnumenn sem smíðuðu bátaskýli yfir Gull-
mávinn . . .
. . . Sumarið 1948 lét Kjarval ekki lengi
staðar numið í hvamminum, en hélt áfram til
Borgarfjarðar og dvaldist í sínum gömlu
heimahögum fram eftir sumri. Heimildir eru
til um að Kjarval hafi dvalist í Borgarfirði á
árunum 1926 og 1927. Sú dvöl var fyrir þann
tíma að hann tók að mála landslag að teljandi
ráði, en þess í stað teiknaði hann á listilegan
hátt íbúa Borgarfjarðar, bændur og sjómenn.
Frá 1927 og fram til 1948 eru engar heimildir
um að hann hafí komið í sína fornu heimahaga.
Þó er til nokkur fjöldi mynda eftir Kjarval frá
árunum 1927-33 sem sýna Dyrfjöll í ýmsum
tilbrigðum, en nokkrar þeirra mynda eru að
öllum líkindum málaðar eða fullgerðar í
Reykjavík.
ERÐIN sumarið 1948 var því fyrsti eigin-
legi málaraleiðangur hans á æskustöðv-
arnar, og hann einbeitti sér einkum að hin-
um töfrandi fjallahring sem umlykur Borgar-
fjörðinn. Björn Jónsson í Geitavík segir um
dvöl hans í Borgarfírði: „Sumarið 1948 dvaldi
hann hér lengi, málaði mikið. Hafði hann þá
barnaskólann til umráða og hafði svo opið hús
áður en hann gekk frá myndunum og gaf fólki
kost á að skoða, sem margir notuðu sér. Hann
málaði þá frábærar myndir, og ein er mér sér-
staklega minnisstæð, og var hún af Staðar-
fjallinu sem speglaðist í tjörn. Staðarfjallið
býr yfír meiri tilbrigðum en önnur íjöll hér.
Þessi mynd hét „Sjón er sögu ríkari". Ríkið
mun hafa keypt þessa mynd og gefíð hana til
Danmerkur. Hann sá eftir að þessi mynd
skyldi vera látin úr landi.“ Það var Alþingi
sem keypti myndina og gaf hana danska þjóð-
þinginu í júní 1949 í tilefni af 100 ára afmæli
stjómarskrár Danmerkur...
. . . Þingvellir höfðu frá þriðja áratug aldar-
innar skipað sérstakan sess hjá Kjarval, en
þar dvaldist hann langdvölum og málaði. Frá
síðari hluta sjötta áratugarins tók hann síðan
að mála í Grafningi og á Hengilssvæðinu.
Skjaldbreiður hafði ávallt verið eitt af kærustu
myndefnum hans og nú sýnir hann okkur fjall-
ið eins og það blasir við úr Grafningnum. Af
þessum verkum er einna þekktast málverkið
Skjaldbreiður sem Kjarval málaði á árunum
1957-62. í myndinni, sem er 204 cm á hæð, er
Skjaldbreiður eins og lítil þúst við sjóndeildar-
hringinn, en forgrunnur verksins er blásinn
upp og þekur stærstan hluta myndflatarins.
Kjarval beinir sjónum sínum að hinu nálæga
og sýnir okkur nærmynd af yfirborði landsins.
Þar getur að líta þá fegurð og litauðgi sem
leynist í mosaþembu og steinum sem liggja í
rauðum sverði jarðarinnar.
Það var ekki einungis form fjallsins Skjald-
breiðs sem kveikti sköpunarmátt Kjai-vals,
heldur einnig táknmynd fjallsins í huga hans,
skjaldmeyjan. Kjarval gerði nokkurn fjölda af
skissum sem sýna skjaldmey með sverð og
skjöld en fjallið Skjaldbreiður er í bakgrunni
flestra þeirra. Á skissu frá 1954-1955 svífur
skjaldmeyjan fyrir framan fjallið, nakin með
holdlegan kvenlíkama, höfuðið sést í prófíl og
er andlitslaust, en hárið myndar framstæðan
ennistopp. Hún ber sverð og skjöld. I skissu
~\
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. JANÚAR 1999