Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1999, Blaðsíða 7

MEISTARANS
MARGÞÆTTAR ástæður liggja að baki hinni sterku stöðu Kjarvals í íslensku listalífi á því
tímabili sem hér er til umfjöllunar. Hann var einn af frumherjum íslenskrar málaralistar, borinn
uppi af ættjarðarást og þjóðernishyggju aldamótakynslóðarinnar og hafði áunnið sér einróma
lof fyrir einstaka túlkun sína á íslenskri náttúru. Hinn óútreiknanlegi og sérstaki persónuleiki
hans og sá lífsmáti sem fólst í því að helga sig listinni og gefa lítið fyrir viðteknar venjur borg-
arastéttarinnar gerðu hann að lifandi goðsögn og holdgervingi hinnar rómantisku hugmyndar
um listamanninn sem bóhem.
HVAMMUR. Flaggað í tilefni afmælis Þór-
unnar, systur listamannsins. Með Kjarval á
myndinni eru Birgir Kjaran og Björn Gutt-
ormsson á Ketilstöðum.
frá 1955-56 er skjaldmeyjan kynlaus og grönn,
með langa og teygða útlimi. Höfuðið sést í
prófíl eins og á fyrri skissunni. Árið 1961 mál-
ar Kjarval enn skjaldmeyju, að þessu sinni í
olíu á striga. Líkami hennar er kvenkenndur
og grannur, með langa útlimi en „krullaður"
og liðamótalaus. Utlínur líkama, sverðs og
skjaldar ei-u tvíteknar, en það gerir veruna
kvika og órólega.
IN liðamótalausa „Skjaidmeyja" Kjar-
vals frá 1961 er lokastig í þróun hinna
huglægu vera hans, en svipaðar verur
má einnig sjá í verkinu Svanasöngur, sem var
í vinnslu frá 1956 til 1966. Horft er aftan á
verurnar tvær, önnur er hvít með langan
háls, eins og svanur. Kjarval sagði um mynd-
ina að hún væri af konum sem ekki vilja
skyggja á sig neinstaðar og þess vegna hafi
hann breytt hvítu verunni og setti höndina á
henni upp.
KJARVAL virðist hafa verið nokkuð
ánægður með veruna fyrir breytinguna
og viljað varðveita hana, því á Kjarvals-
stöðum er til uppdráttur af verunni á smjör-
pappír sem hann virðist hafa lagt á málverkið
og dregið eftir útlínur hennar. I viðtali 1966
segir Kjarval að hugmyndin að baki „Svana-
söngs“ sé að skyggja ekki á sjálfan sig, að
vera bæði bak og fyrir, en að hann haldi nú
samt að önnur konan skyggi samt á eitthvað
af hinni með tánni. . .
... Kjarval vann oft lengi við sama verkið og
gat þróun eins verks tekið áratugi. Árið 1964
lauk hann við tvö verk sem hann hafði lengi
unnið að, „Svanasöng", sem getið er um hér
að framan, og stóra mynd af Heklu sem síðar
fékk nafnið Heyþurrkar eftir Heklugos. í við-
tali við Kjarval kemur ýmislegt athyglisvert
fram um tilurð myndarinnar sem hann kaus
að kalla „mynd málarans".
„Mynd málarans gætum við kallað hana.
Ég hef málað margar myndir af Heklu. Þegai-
einhver vinur hefur komið og einhver vinur
hans hefur átt afmæli. Þá hef ég málað mynd-
ir af Heklu. En þessi er öðruvísi. Ég var bú-
inn að gera hana fyrir nærri 17 árum en ég
var ekki ánægður með hana. Svo breytti ég
henni og hætti við hana. En nú fyrir rúmum
mánuði réðst ég að henni á ný. Líklega læt ég
hana vera svona. Það er að morgna vinstra
megin. Til hægri er nóttin að hverfa." Að-
spurður segist hann hafa byrjað á myndinni
þegar gosið stóð 1947: „Já, það voru ósköp
sem á gengu. Og mikil var litadýrðin þegar
hraunið vall fram, eða þessir glóandi steinar
skullu niður á víðihríslurnar. Hvernig þær
blánuðu og dóu. Ég stökk einu sinni og greip
glóandi stein sem hafði lent á einni hríslunni
og henti honum í burtu. Ég var fullur af hug-
sjónum eins og skáti eða ungmennafélagi. Það
hefur ráðið því að ég greip steininn."
SJÓN er sögu ríkari. Kjarval sá
eftir að þessi mynd skyldi vera lát-
in úr landi, en Alþingi keypti hana
og gaf danska þjóðþinginu í júní
1949 í tilefni af 100 ára afmæli
stjórnarskrár Danmerkur. Mál-
verkið er á sýningunni á Kjarvals-
stöðum.
„Heyþurrkar eftir Heklugos" var seld á
uppboði í mars 1966. Kjarval segir í viðtali að
hann hafi farið með myndina austur á vörubíl
og að myndin væri á hjörum vegna stærðar-
innar. Síðan væri hann búinn að mála ofan í
hana, hreinsa stundum mikið úr henni aftur,
æ ofan í æ, af og úr, og „svei mér ef ég er bú-
inn með hana enn, og þó.“ . ..
. . . Kúbismi var ein þeirra stíltegunda sem
Kjarval hafði fengist við frá námsárum sín-
um. Hin kúbísku verk hans frá því um 1920
vísa fremur í danskan kúbisma og þýskan ex-
pressjónisma en hinn eiginlega franska
kúbisma að hætti Picasso og Braque, en
myndmál Kjarvals var þrívíddarmyndgerð
með hyrningslaga formbyggingu. Um 1930
vann Kjarval kúbískar abstraksjónir, sem oft
voru skrautkenndar með ýmiss konar tígla-
munstri og á sama tíma fór að bera á kúbískri
umskrift í landslagsverkum hans, sem hann
þróaði áfram á næstu áratugum.
I verkinu „Listin er vinna“ bregður fyrir
kúbískum stílbrögðum og frá fimmta ára-
tugnum eru varðveittar kúbískar myndir
unnar á pappír. Hugsanlega hefur Kjarval
þróað þessa stílgerð sína með hliðsjón af af-
straktmálverkinu sem á sjötta áratugnum
var afar áberandi í íslensku málverki og
þannig brugðist við þróun myndlistar sam-
tímans. Kjarval málaði verkið Leysing árið
1964. Hann byggði verkið upp með tenings-
laga formum sem í neðri hluta myndarinnar
þéttast og taka stefnu til hægri, eins og þau
vilji sprengja sig út úr myndinni. í verkinu í
Vífilsstaðahrauni/Yndisleg vornótt frá 1966
hefur Kjarval umskrifað hluta af landslags-
mótífi yfir í kúbískt myndmál eins og til að
leggja áherslu á tengslin milli hinna kúbísku
verka og landslagsmálverkanna. í einu síð-
asta landslagsmálverki Kjarvals, sem kallað
hefur verið Frá Þingvöllum og er málað 1967-
68, er eins og hin kúbíska umskrift eða sund-
urgreining hins smágerva í forgrunni verks-
ins og hin natúralíska sýn á fjallahring og
himin gangi upp í eina heild og sættist í heil-
steypta og fíngerða mósaík. Verkið er þannig
að færa okkur nýja sýn á Þingvelli, þar sem
Kjarval hafði þá unað sér í áratugi við að
festa á léreft undur þess helga staðar.
MYNDIN er ein hin síðasta sem Kjar-
val málaði þar. Starfskraftar hans
fóru nú þverrandi. í viðtali í febrúar
1968 segist hann teikna eitthvað og mála svo-
lítið, en það sé bara inniföndur. Hann kom
síðast í Hvamminn þá um haustið, fékk lykil
að húsi sínu á Ketilsstöðum og fór síðan
gangandi í átt að hvamminum. Daginn eftir
var hann farinn. Nokkrum dögum síðar barst
Birni bónda bréf frá Kjarval: „Hérmeð sendi
ég þér í þessu bréfí kærar kveðjur og lykilinn
að Hvammi. Þó enginn lækur ljóðaði er
Hvammurinn glaður og góður. Verið þið
blessuð öll börn og Björn.“
I janúar 1969 var hann að eigin ósk lagður
inn á Landspítalann og setti þar með punkt
aftan við langan og gifturíkan feril sem hófst
í Borgarfirði eystra á fyrstu árum aldarinnar.
Kjarval lést 13. apríl 1972. Kjai*val stóð utan
og ofan við meginstrauma í íslenskri myndlist
á því tímaskeiði sem hér hefur verið til um-
fjöllunar, en um miðjan fimmta áratuginn var
hann orðinn þroskaður listamaður með mót-
aða lífssýn og stíl. Hann var sprottinn úr
jarðvegi þjóðernishyggjunnar og sem lista-
maður mótaður af módernisma fyrstu ára-
tuga aldarinnar.
VERK hans frá tímabilinu 1946-68 eru
eðlilegt framhald verka hans frá fyrri
tíð og á þessu tímaskeiði koma ekki
fram neinar afgerandi breytingar á list hans.
Ferill hans einkennist fremur af jafnri stig-
andi og nýjum útfærslum á þeim meginhug-
myndum sem fram voru komnar um 1945.
Hann var trúr landslagsmálverkinu og málaði
úti eins lengi og heilsa hans leyfði. Teikningin
verður með árunum æ ríkari þáttur í olíumál-
verkum hans og þær fígúrur sem birtust í
landslagsverkunum fengu með tímanum auk-
ið sjálfstæði og vægi. I landslagsverkunum
gætir tilhneigingar til að fjarlægjast hið mó-
númentala en skoða hið nálæga og smágerða,
eins og síðasta myndröð hans frá Bleikdalsá
ber með sér. Með Kjarval hvarf einn frum-
legasti og sérstakasti listamaður þjóðarinnar
af sjónarsviðinu, en hið stórbrotna lífsverk
hans lifir og er mikilvægur hluti íslensks
menningararfs. Þennan arf ber að varðveita
af kostgæfni.
Höfundur er listfræðingur og er greinin hlutar úr
grein í sýningarskró.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. JANÚAR 1999 7
f-