Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1999, Blaðsíða 14

Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1999, Blaðsíða 14
„HANN ERÞAR SKONROK AÐ TYGGJA" EFTIR SIGURÐ Þ. GUÐJÓNSSON Um bakqrunn lióðsins Eí+irmæli eða Grafskrift eftir Þór- berq Þórðarson, en ó handritinu stendur undir Ijóðinu „Eg oq Erlendur". Þar er skopast að flóði eftirmæla í bundnu mól i sem aðstandendur fenqu bjóðkunna menn úr hópi skólda til að yrkja fyrir siq. K'OMIÐ hefur í leitimar uppkast að ljóði eftir Þórberg Þórðar- son. Handritið datt út úr bók í versluninni Bókavörðunni. Ekki er vitað hver átti bókina og því miður er ekki hægt að rekja sögu handritsins er geymir uppkast skáldsins að ljóðinu „Grafskrift“ með fyrirsögninni: „Eftir- mæli eftir efnaðan sveitarbónda". Handritið er eitt blað og er pappírinn nokkuð þykkur og grófur. Hann hefur verið hvítur en er nú nokkuð gulnaður. Blaðið er 27,5 cm þar sem það er lengst, en neðst er það rifið og hækkar rifsárið nokkuð frá vinstri til hægri, um það bil 1 cm, en á breidd er handritið 20,5 cm. Það hefur verið margbrotið saman og er þannig samanbrotið kringum 5,0x6,5 cm, og sjást brotin mjög vel. Nokkur smágöt og rifur eru á handritinu sem er þó allt vel læsilegt. Ljóðið er skrifað með svörtu bleki en strikað er með blýanti yfir endurtekningu orðsins aldrei eins og sjá má á ljósmyndinni. Undir ljóðið eru skrifuð þessi eftirtektarverðu orð: „Eg og Er- lendur." Að því er ég veit best mun þetta vera eina sérstaka handrit Þórbergs sem til er af ljóð- unum í Hálfum skósólum og Spaks manns spjörum. I dagbók Þórbergs árið 1915 er hins vegar að fínna fáein þessara ljóða. Þrátt fyrir það er dagbókin léleg heimild um ritstörf Þór- bergs á þessum árum. Ljóðið Grafskrift birt- ist fyrst á prenti sem fremsta ljóðið í Spaks manns spjörum, síðan endurprentað óbreytt frá fyrstu prentun að einu greinamerki und- anskildu í Hvítum hröfnum, með skýringum í Eddu og loks endurprentað alveg óbreytt frá þeirri útgáfu í annarri útgáfu Eddunnar. Þór- bergur lýkur skýringum sínum við ljóðið á þessum orðum í Eddunni: „Kvæðið er ort í stofunni á miðhæðinni á Norðurstíg 7 árið 1915.“ Hann var kominn á Norðurstíg í nóv- ember eða desember 1914, en hafði flutt þangað úr húsi Þorsteins Erlingssonar skálds í Bergstaðastræti, en þar á undan átti hann heima í Bergshúsi. Fyrst bjó Þórbergur í „lít- illi og skuggalegri þakkompu" baka til í hús- inu á Norðurstíg (búið er að breyta húsinu svo glugginn sem vísaði út í portið við Ný- lendugötu er horfinn), en föstudaginn 14. maí 1915 flutti hann í syðstu stofuna götumegin á miðhæð hússins. I dagbók sinni lýsir Þór- bergur vistaskiftunum: „I dag flutti eg úr her- bergi því við Norðurstíg 7, er eg hefi búið í, í annað herbergi á neðra loftinu í sama húsi. Tryggvi Jónsson hjálpaði mér við flutninginn og aðstoðaði mig á ýmissar lundir. Upp frá þessum degi hefi eg ásett mér að lifa atorku- meira og fullkomnara lífi, en eg hef gert hing- að til, samkvæmt nýsömdum lífreglum, er í gildi ganga kl. 12 í dag.“ í bréfi til unnustu sinnar, Sólrúnar Jóns- dóttur, dagsett á Akureyri 1. júlí 1922, víkur Þórbergur að dvöl sinni á ísafirði fyrr um sumarið: „Á ísafirði var ég beðinn um að flytja þar erindi á samkomu 17. júní. Erindi hafði eg ekkert tilbúið, sem hæfði hátíðar- höldum þessa dags, svo það varð úr, að eg læsi þar upp nokkur kvæði úr Hvítum hröfn- um. Eg las upp 9 kvæði, og fyrir hverju kvæði samdi eg viðeigandi formáia. Kvæðin sem eg las upp voru þessi: ...Grafskrift... Áheyrendur gerðu mjög góðan róm að upplestrinum, og að honum loknum var eg kallaður aftur fram á ræðupallinn." „Formáli" Þórbergs fyrir ljóða- lestrinum hefur varðveist og er 7 handskrifað- ar blaðsíður en fyrstu síðuna vantar. Þar seg- ir um Grafskrift: „Þá kemur Grafskrift, sem ort er eftir dugandi sveitarbúhöld. Hann átti sér konu og börn eins og gengur og gerist og hafði fengið þrisvar sinnum verðlaun úr rækt- unarsjóðnum fyrir jarðarbætur. Hann var ástríkur eiginmaður, sómi sveitar sinnar. Lífsreynsla hans var mikil, því að hann hafði misst ömmu sína, þegar hann var um ferm- ingu. Á lummi flaut hann inn í Alþingi 40 ár- um síðar. Kaupstaðarbrauð var mesta sæl- gæti hans. Grafskrift þessi hefir orðið fyrir töluverðum áhrifum frá eftirmælaskáldskap samtíðarinnar." í formála Eddu gerir Þór- bergur nokkuð mikið úr þessum áhrifum: „Á þeim árum, sem þessi stutta grafskrift, var sett í rím yfir ónafngreindan búhöld, og reyndar lengi áður og eftir það, flóði höfuð- staður íslands út í ógeðslegum grafskrifta- og erfiijóða-væl, sem ættingjar eða vinir framlið- inna keyptu skáld og hagyrðinga til að yrkja fyrir peninga upp á þá burtsofnuðu... Þessi verksmiðjuiðnaður var nálega undantekning- arlaust allur með sömu útrennu: Guðhræddur og göfugur maður er fallinn frá. Hann er sárt syrgður af ættingjum og ástvinum. En það er engin ástæða til að syrgja, þvíað hinn fram- liðni lifir laus við allar þrautir hjá guði á himnum. Inní þennan þvætting var svo ofinn slatti af hástemmdri mærðardellu um fagrar minning- ar og kvöldroða og afturelding, blævængi, ljósengla, dauðans haf, lífsins blómum skrýddu strönd, ljóshvolfsins segulstrauma, sælunnar höfn, gullhallir, sannleikskórónur, réttlætisskrúða og fleiri og fleiri álíka endemi... Grafskrift þeirri, sem hér fer á eft- ir, er víðasthvar haldið í svipaðri hæð og erfiljóðum samtíðarinnar. Aðeins á einstaka stað tyllir höfundurinn sér niður á jörð sann- söglinnar: hinn framliðni hafði t.d. sléttað tún í lifendalífi, og skonroksát hans í himninum á að túlka það náttúrulögmál, að maðurinn breytist ekki stórum við dauðann, hneigðir hans og hugrenningar hinumegin verða að minnstakosti fyrst um sinn nákvæmlega hinar sömu og þær voru hér í heimi.“ I handritadeild Landsbókasafns er mappa er geymir prentuð erfíljóð frá þessum árum. Þau eru yfirleitt á tvíblöðungi. Flest ljóðin eru eftir Guðmund Guðmundsson er kallaður var „skólaskáld“ og eru þessi ljóð hans reyndar ótrúlega rnörg í möppunni. Þórbergur orti um Guðmund kvæðið „Ljúflingsskáldið" og er það skopstæling á ljóðum hans. Og það leikur varla vafi á því að helsta fyrirmynd Eftirmæl- anna voru einmitt prentuð erfiljóð Guðmund- ar á þessum árum en hann beitti t.d. stundum fyrir sig bamamáli þegar við átti. Hér er brot úr nokkuð dæmigerðu slíku erfiljóði: Þórbergur Þórðarson. Teikning eftir Sverri Haraldsson. Til babba koma börnin að bjóða góða nótt. Þín ástúð var þeim vörnin, - jeg veit, að líður fljótt hver stund, er stilt við bíðum á ströndum lífsins hjer uns heima’ í ljóssins hlíðum við heilsum aftur þjer. En hvenær nákvæmlega skyldu Eftirmælin hafa verið ort? Dagbókin gefur ekki óyggj- andi svar við því. En 25. ágúst 1915 telur Þór- bergur upp í fjórum tölusettum liðum vinnu sína þann daginn: ....2. Hreinskrifaði eftir- mæli.“ Má vera að hér sé átt við við ljóðið þó „eftirmæli" sé ritað með litlum staf. Þórberg- ur var kostgangari í Unuhúsi og hefur komið þar daglega. En næstum því aldrei víkur hann að því í dagbókinni. En einmitt sumarið 1915 nefnir hann nokkrum sinnum að Erlendur Guðmundsson í Unuhúsi hafi heim- sótt sig. Þriðjudagur 1. júní: „Er- lendur Guðmundsson heima hjá mér og spjölluðum við um hitt og þetta.“ Sunnudagur 19. júlí: „Kl.11-1 sat Er- lendur Guðmundsson heima hjá mér og spjölluðum við um sjómennsku í fomöld, húsagerð og stríð.“ Það er auðvitað ekki óhugsandi að þeir Er- lendur hafi ort Eftirmælin að gamni sínu við þetta tækifæri en alveg eins hefði ljóðið getað orðið til í Unuhúsi sjálfu eða annars staðar án þess að Þórbergur hafi nefnt það í dagbók- inni. Hafi ljóðið verið ort sumarið 1915 er einkennilegt að Þórbergur skuli ekki hafa birt það í Hálfum skósólum sem hann gaf út í vikunni fyrir jólin, samkvæmt dagbókinni. Líklegustu skýringamar trúi ég að séu tvær. I fyrsta lagi að efni ljóðs- ins, gys að látnum manni og útúr- snúningur á ei'filjóðum, hafi þótt við- kvæmt efni og skáldið hikað við í bili að prenta slíkt ljóð. I öðru lagi er hugsanlegt að ljóðið hafi ekki verið fullort um þessar mundir. Eins og sjá má á breytingunni frá uppkasti til lokagerðar hefur Þórbergur velt talsvert vöngum yfír Ijóðinu. Ekki er annars víst að umrætt ljóðauppkast sé fyrsta skrift og er reyndar ekkert um það vitað hvar handritið er yfir- leitt í röðinni í uppköstum að ljóðinu. En það er öruggt að Ijóðið var ekki undireins fullort eins og þó eru stöku dæmi um með ljóðin í dagbók Þórbergs 1915, sem eru alveg eins eða næstum því alveg eins og prentuð lokagerð þeirra. I þessu sambandi má nefna atburð sem gæti stutt þann möguleika að kvæðið hafi orðið til mjög seint á árinu. Dag- bók Þórbergs segir Iaugardaginn 17. desem- ber: „... Fór með Erlendi að Nýjabæ. Fórum á stað kl. 8 og 10 mín. Komum kl. 10 og 45 e.h.“ Hér er líklega átt við Nýjabæ á Seltjarnar- nesi. Þarna hefði gefist gott tækifæri til að setja kvæðið saman. Næstu daga vann Þór- bergur að útgáfu Hálfra skósóla. En ekkert verður sem sagt fullyrt um það af heimildum Þórbergs sjálfs hvenær ársins kvæðið var ort. Ekki er ráðlegt að gera mikið úr hlut Er- lends í kvæðinu þó Þórbergur skrifi hann fyr- ir því í uppkasti ásamt sér. Hugmyndimar og orðalagið, allt yfírbragð ljóðsins, hlýtur að vera frá Þórbergi komið, en Erlendur hefur ef 14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. JANÚAR 1999

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.