Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1999, Qupperneq 10

Þegar síðari heimsstyrjöldin
brauzt út með innrás Þjóðverja í
Pólland haustið 1939, mátti segja
að álfan myrkvaðist í fleirum en
einum skilningi og hefðbundnar
leiðir íslenzkra námsmanna út til
Evrópulanda lokuðust. Ungt fólk
átti um það að velja að láta ís-
lenzka skólun nægja eða taka þá áhættu að
sigla í skipalest yfir Atlantshafið og leita ásjár
í Ameríku, oftast í bandarískum skólum.
Nokkrir myndlistarmanna okkar tóku þennan
kost og þar á meðal var Örlygur Sigurðsson
frá Akureyri. I bók sinni Þættir og drættir
segir hann svo:
„Eg innritaðist um haustið (1941) í
Minnesotaháskólann og síðar um veturinn í
listaskólann þar í borg.“ Um sjálft listnámið er
hann ekki margorður, en segir þeim mun
meira af ýmissa þjóða fólki sem hann kynntist,
svo og þessu frjálsa, glaða lífi: „Þetta voru
beztu og frjálustu ár ævinnar. Ég naut þeirra
allra í ríkum mæli. Flakkaði og flangsaði um
þver og endilöng Bandaríkin, milli þess sem
lagt var stund á listnám á Vestur- og Austur-
strönd og sléttunum miklu. Þá var ég ungur
og glaður með áfengt áhyggjuleysi í sinni. Líf-
ið blasti broshýrt við mér, þótt skuggi stríðs-
ins hvíldi yfir heiminum og lifrin var eins og
nýþvegin skilvinda og nýrun eins og tveir
samstilltir karbúratorar í kappakstursbfl."
A hópmynd af Islendingum í Los Angeles
1943, sem birtist í Lesbók 7. nóv. sl. með grein
Halldórs Þorsteinssonar, má sjá að þá hefur
Öriygur verið þar og lítur sannarlega út eins
og eins og hinir Hollywoodstjörnurnar sem þá
voru hálfguðir og tóku aldrei út úr sér sígar-
ettuna. Þama vom menn léttir á bámnni; kon-
ur ekki síður en karlar og í sömu bók segir Ör-
lygur: „Ég sá í huganum hvað Akureyri væri
heilbrigðari og skemmtilegri bær, ef allar
„fínu“ frúmar hleyptu svona frjálslega fram af
sér beizlinu og djömmuðu jafn fjörlega á slag-
hörpur, trommur og stólsetur á mannamótum
og með sama peppi og lifsþrótti og þessar
vestrænu kynsystur þeirra.“
Hversdagsleikinn tók svo við heima á Is-
landi eftir stríðið; ekki meðal fínu frúnna á
Akureyri, heldur í Reykjavíkinni þar sem
málarinn settist að. Hann hafði sýnt að hann
var góður teiknari og hafði auk þess þann
hæfíleika að geta hvort sem var teiknað eða
málað fólk. Hann gerði það á sinn hátt, oftast
með húmor, stundum með gálgahúmor.
Flestir kollegar og jafnaldrar Örlygs höfðu
um þessar mundir tekið franska hugmynda-
fræði uppá sína arma, sem bæði var þurr og
ströng, og það kom ekki til greina að mála neitt
sem þekktist, hvorki fjöll (það var kallað að
herma eftir fjöllum) né fólk. Örlygur þráaðist
hinsvegar við og komst upp með að mála þekkj-
anleg fyrirbæri, oftast fólk. Venjulega voru þeir
píptir niður sem ekki dönsuðu með í þessum
franska dansi, en það var látið gott heita að Ör-
lygur málaði portret. Reyndar var honum legið
á hálsi fyrir að vera ekki nægilega „alvarlegur
listamaður". Islendingar hafa lengst af litið þá
listamenn homauga sem gera að gamni sínu, en
það kynni þó að vera eitthvað að breytast á síð-
I GAMNI OG ALVÖRU
MANNAMYNDIR ORLYGS SIGURÐSSONAR
EFTIR GÍSLA SIGURÐSSON
Sumar ágætustu mannamyndir Örlygs hafa verið dregn-
ar upp á góðum stundum og í hita augnabliksins. I bók-
um sínum greinir hann frá tilurð þeirra með gamanmál-
um eins og honum er lagið. En eftir Örlyg liggja mörg
máluð portret með mjög ákveðin höfundareinkenni og
má líta svo á að sem portretmálari hafi Örlygur ekki
verið metinn að verðleikum.
ustu tímum og má benda á að Þórarinn Eldjám
þykir bæði góður og fyndinn rithöfundur. I fjöl-
mörgum teikningum sínum af fólki er Örlygur
bæði góður og fyndinn.
Nokkur beztu portret Öriygs eru teiknuð,
ýmist með penna eða koli. Það era þau sem
hann teiknar aðallega fyrir sjálfan sig og um
leið öðram til skemmtunar. Sum þeirra era
hreinn karíkatúr og þar á meðal er ein magn-
aðasta mannsmynd hans, krítarteikning af
Ama Pálssyni prófessor. „Mikið má vera ef
þessi þurs á ekki eftir að nema á brott meyjar
úr mannheimi", varð prófessomum að orði
þegar hann leit yfir þennan feykilega íront af
sjálfum sér að sköpunarverkinu loknu, segir í
bók Örlygs, Prófílum og pamfílum. An allrar
skopstælingar er hinsvegar krítarmynd Ör-
lygs af fóður sínum, Sigurði skólameistara
Guðmundssyni.
A tímabili var Steinn Steinarr skáld eftir-
lætis viðfangsefni málara og sumir þeirra sem
máluðu portret af Steini voru aUs ekki þeir
sem mest hafa fengizt við þessa sérgrein inn-
an myndlistarinnar; málarar eins og Þorvald-
ur Skúlason og Nína Tryggvadóttir. En til er
einnig góð mynd af Steini eftir Örlyg. Það er
svartkrítarteikning og Öriygur túlkar þar erf-
iðu stundimar í lífi skáldsins; það er þunglynd-
ur maður sem þama styður hönd undir kinn
og heldur á hattinum sínum.
Annar bragur er á glæsimenninu Krist-
manni Guðmundssyni í blýantsteikningu Ör-
lygs. Hér er það stórsjarmörinn og kvenna-
gullið sem horfir dreymnum augum og Krist-
mann er þama lifandi kominn.
I bók sinni, Þáttum og dráttum, teiknar Ör-
lygur marga þekkta borgara. En í samræmi
við bókartextann er skopið allsráðandi í mynd-
unum og er komið víða við, allt frá séra Matth-
íasi Jochumssyni til Marilyn Monroe. Þeir sem
þekktu Agnar heitinn Bogason, ritstjóra
Mánudagsblaðsins, verður minnisstæð penna-
teikning af honum með þverslauffuna, hattinn,
dökk gleraugu og glas í hendi. Þannig munum
við eldri blaðamenn eftir honum.
Það era samt hin máluðu portret sem segja
má að séu uppistaðan í lífsverki Örlygs Sig-
urðssonar. A 30-40 ára tímabili voru Örlygur
og Sigurður Sigurðsson frá Sauðárkróki þeir
sem oftast var leitað til þegar seta þurfti mátt-
arstólpa þjóðfélagsins í ramma upp á veggi op-
inberra stofnana og fyrirtækja. Aður hafði Ás-
geir Bjamþórsson verið virkastur og síðar
bættust við Halldór Pétursson, Baltasar, Ei-
ríkur Smith, Einar Hákonarson og fleiri.
Máluð portret Örlygs era svo persónuleg
fyrir listamanninn að þau skera sig úr og
þekkjast yfirleitt á löngu færi. Örlygur fer
aldrei út í neinskonar fágun eða nákvæmt
raunsæi; ekki einu sinni þegar hann málar fín-
ar frúr eins og „fröken“ Halldóru Bjarnadótt-
ur, né heldur í ágætri mynd af konunni sinni,
Unni Eiríksdóttur.
Það þekkja allir sem komið hafa nálægt því
að mála portret, greinarhöfundurinn þar á með-
al, að afmælismyndir af sextugum eða sjötug-
um körlum, era sjaldnast spennandi viðfangs-
efni. Það er næsta takmarkað sem hægt er að
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 13. FEBRÚAR 1999