Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1999, Page 12

4
SAMAR - EIN ÞJÓP j MÖRGUM LÖNPUM - 2. hluti
TRÚARBRÖGÐIN TENGDUST
NÁTTÚRUÖFLUNUM
EFTIR SIGURÐ ÆGISSON
Samar trúðu því að sálir
forfeðranna lifóu áfram
eftir dauðann og tækju sér
m.a. bólfestu í ýmsum
hlutum allt um kring.
Einkum þótti líklegt að
andarnir byggju þar
sem tré og klettar tóku á
sig mannsmynd. Þeir stað-
ir voru dýrkaðir og
kölluðust seidar.
Skattheimtan, er Óttar frá
Hálogalandi minnist fyrstur á,
og íslendingasögur kannast líka
við, gekk undir nafninu
finnskattur, og var stór þáttur í
veraldlegum auði höfðingja
þessa tíma. Eftir að Noregur
var orðinn eitt ríki, tók Noregs-
konungur við skattheimtunni. En bráðlega
eru fleiri orðnir um hituna, því úr austurátt er
furstadæmið Novgorod (Kirjálar) með álíka
kröfur á hendur Sömum, og úr norðurhluta
Svíþjóðar koma Birkarlar, sem voru finnsku-
mælandi, og vilja sitt, og fá það líka, með
blessun Svíakonungs. A 13. öld er því öll
Norðurkollan orðin skattland þriggja ríkja,
án nokkurrar fyrirfram ákveðinnar markalínu
þeirra í millum. Og vegna þessa skorts á leik-
reglum voru þau sífellt í innbyrðis átökum,
þar sem hvert ríki um sig gerði allt til að
reyna að útvíkka skattsvæðið, og undirbyggja
þannig kröfur til hins óskipta lands. Norð-
menn tóku þannig skatt meðfram suður-
strönd Hvítahafsins að fljótinu Vyg, á meðan
Rússarnir (Novgorod féll undir Moskvu árið
1478) tóku skatt allt vestur til Malangen, og
Birkarlarnir fóru meðfram ströndinni hér og
þar annarsstáðar. Flestir Samar inn til lands-
ins og við ströndina fyrir norðan Lyngen urðu
því að borga tveimur ríkjum skatt, og jafnvel
öllum þremur, að dæmi sé tekið.
Eflaust hafa Samar reynt að mótmæla
þessu óréttlæti, og þá beitt vopnum ef svo bar
undir. Arfsagnir þeirra um baráttu við Tsjuda
og Kirjála eru m.a. taldar bera vitni um eitt-
hvað slíkt. Á árásargirni Sama er iðuglega
minnst í finnska ljóðabálkinum Kalevala (sem
út kom á prenti á 19. öld, en byggir m.a. á
gömlu efni frá sagnaþulum í Kirjálalandi, og
sem ýmsir fræðimenn telja að geti átt rætur
margar aldir aftur í tímann), og bendir það í
sömu átt. Og eins hafa menn bent á, að á bak
við illvættina og mannætuna Stallo, er víða
birtist í sögnum og ævintýrum Sama, kunni að
liggja eitthvað í þessum dúr.
A síðmiðöldum voru Norðmenn einkum á
höttunum eftir sjófiski, en höfðu minni áhuga
á innlandinu. Það varð til þess, að hin ríkin
tvö náðu að auka þar umsvif sín. Einkum þó
Svíþjóð. Upp úr miðri 16. öld tók Gústav Vasa
skattréttindin frá Birkörlunum, og lét menn
sína um innheimtuna. í framhaldi af því
krafðist Svíþjóð árið 1595 að Rússar létu ýms-
ar skattlendur þama af hendi og ýmislegt
fleira, og reyndi einnig að ná yfirráðum á
svæði Norðmanna. Rússar létu í orði að vilja
Svía, en ekki á borði. Skarst nú enn harðar í
odda en verið hafði fyrrum. Má því segja að
allt hafi verið þama á suðupunkti. Samarnir
lentu í þessum átökum miðjum, og urðu nú
margir hverjir að greiða þre- og jafnvel fjór-
faldan skatt. Ut af þessu varð Kalmarstíðið
(1611-1613).
Eftir það urðu Norðmenn herrar yfir
„FINNSKATTURINN", blýantsteikning frá 1983 eftir Arvid Steen. Skattheimtan, er norski bóndinn Óttar frá Hálogalandi minnist fyrstur á í lok 9.
aldar, og íslendingasögur kannast líka við, gekk undir nafninu finnskattur, og var stór þáttur í veraldlegum auði höfðingja þeirra tíma
og síðar Noregskonungs.
strandlengjunni allt austur til Varanger, en
Rússar fengu Kólaskaga allan í sinn hlut. Inn-
landið hélst óbreytt frá því sem verið hafði.
En ekki náðist samkomulag um fastar ríkis-
grensur, þótt Norðmenn knýðu fast á um
slíkt. Frá 1630 höfðu málin þó komist í jafn-
vægi; ákveðin svæði vom orðin prívatskatt-
lendur, en önnur sameiginlegar öllum ríkjun-
um þremur. Utsjok, Karasjok, Kautokeino og
ákveðnir hlutar Enontekio vora þannig
sænsk-norskar lendur, Neiden, Pasvik og
Peisen rússnesk-norskar, en Enare sænsk-
norsk-rússneskt skattsvæði.
Árið 1751 komust Svíar og Norðmenn að
samkomulagi um landamæri milli ríkjanna, og
Svíar misstu Utsjok, Karasjok og Kautokeino.
Árið 1809 létu Svíar Finnland af hendi, og það
varð stórhertogadæmi undir rússneskri
stjóm. Og árið 1826 sættust Norðmenn og
Rússar á landamæri. Neiden lenti Noregs-
megin, en Pasvik og Peisen Rússlandsmegin.
Allt þetta gerði Sömum erfitt fyrir. Árið
1852 var þeim meinað að fara með hreindýr
sín yfir landamæri Noregs og Finnlands, og
hófst þá burtflutningur þeirra suður og aust-
ur á bóginn. Og árið 1889 gerðist sami hlutur
með landamæri Svíþjóðar og Finnlands. Sam-
ar frá Karesuando leituðu þá einnig í suður
mep dýrin.
Á 19. öld misstu sænskir Lapplandssamar
ýmis beitarsvæði í Tromsfylki, og fluttu í kjöl-
far þess í suðurveg.
Árið 1944 varð Finnland sjálfstætt ríki, og
landamæri ákveðin. Við það fengu Sovétríkin
Petsamo og Suenjel, er frá 1918 höfðu tilheyrt
Finnum. Við það fluttu ýmsir Skoltasamar yf-
ir til Enare í Finnlandi.
Samar, aðrir en þeir sem lifa á hreindýra-
rækt eingöngu, og verða að fara með dýr sín
um langa vegu, hafa að mestu tekið þessu
brölti nágrannaþjóðanna og slag um ríkis-
grensur og annað, með jafnaðargeði. Þeir
hafa nefnilega önnur landamæri en ríkin, sem
þeir búa í. Ættland þeirra liggur þvert yfir og
skarast við mestan part Noregs og Svíþjóðar,
Norður-Finnland og Norðvestur-Rússland.
Eða m.ö.o. nær frá Engidal í Heiðmörk í Nor-
egi og Dölunum í Svíþjóð og þaðan upp alla
Norðurkolluna, austur í nyrstu hluta Finn-
lands og um mestallan Kólaskaga. Alls eru
þetta um 400.000 ferkílómetrar. Þetta er
Samaland.
Gerð samfélagsins
Eins og komið hefur fram, gefa elstu ritheim-
ildir til kynna, að Samar hafí í fyrstu stundað
veiðar hverskonar, bæði til lands og sjávar.
Samalandi var á þeim tíma deilt niður í siidur,
en nafnið merkti hvort tveggja í senn, af-
markað landsvæði („þorp“ eða ,,bæ“) og fólkið
sem bjó þar (veiðigrúppuna). Þær voru hverj-
ar um sig í einu og öllu sjálfstæðar heildir.
Yfirmaður hverrar siidu nefndist siida-isit.
Veiðilendur innan þessa landsvæðis voru
nýttar sameiginlega af 20-30 manna hópi, eða
jafnvel 120-150 ef svæðið leyfði það. Menn
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. FEBRÚAR 1999