Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1999, Page 13

fluttust reglubundið á milli ákveðinna veiði-
staða, eftir árstíðum. Inn til landsins veiddu
menn aðallega villt hreindýr, merði, birni og
þ.u.l., en við ströndina físka, seli, hvali og
fugla, auk villtra hreindýra. Á þessum tíma
hafa menn búið í jarð- eða torfkofum (sbr. orð
Tacitusar), svonefndum gömmum (á samísku
goahti); þeir eru í upphafí taldir hafa verið
keilulaga og að mestu gerðir úr torfi og bjálk-
um.
En á síðmiðöldum verður hér breyting á,
ákveðin sérhæfing, að talið er vegna aukins
landnáms nágrannaþjóðanna og minnkandi
veiði af þeim sökum. Sumir hópar fara þá að
temja litla hreindýraflokka eða jafnvel heilu
stóðin, að öllum líkindum fyrir áhrif frá hús-
dýrahaldi nábúanna (e.t.v. hefur þetta verið
byrjað þegar á 9. öld eða jafnvel fyrr, sbr. orð
Ottars frá Hálogalandi um lokkhreinana), en
aðrir gerast fiskimenn við ströndina, og eru
auk þess með smábúskap. Og enn aðrir taka
upp fasta búsetu við ár og stöðuvötn. Þetta
kallaði jafnframt á viðameiri híbýli, og gamm-
inn var útfærður og betrumbættur. Hjá Sjáv-
arsömum í norðri voru aðalbyggingarefnin
torf, grjót og bjálkar, og form gammans hálf-
kúlulaga; stundum með útbyggingu fyrir hús-
dýrin og er tímar liðu sérstökum útihúsum.
Og annarsstaðar víða notuðust menn líka við
þetta form. En meðal Skógasama varð gamm-
inn píramídaformaður, og aðalbyggingarefnið
timbur. Þriðja gerðin var tjaldlaga. Gamminn
er ekki lengur notaður sem íveruhús fólks ár-
ið um kring; annað stærra og þægilegra hefur
tekið við.
Þeir, sem meira voru á ferð, notuðu (að
auki) ákveðna gerð af tjaldi, sem enn er í
notkun, í endurbættri mynd, þar sem málmur
hefur tekið við hlutverki trjástoða og gervi-
efni við hlutverki skinna og vaðmáls. Ekki er
vitað hvort er upprunalegra, gamminn eða
tjaldið.
Trúarbrögð
Elstu trúarbrögð Sama eiga rætur í aust-
urátt, að því er fræðimenn nú álíta. Þau taka
mið af hinni lifandi náttúru.
Nokkurskonar háguðir voru annarsvegar
Jubmel (eða Ibmel), sem menn telja að sé
komið af orðinu alme, sem merkir himinn (á
finnsku ilma) og hinsvegar Radien-attje,
„hinn allsráðandi faðir“. Við sköpun mann-
kyns kemur Radien-attje mikið við sögu,
ásamt Madder-akka („frummóður") og dætr-
um hennar þremur, Sar-akka („spunakon-
unni“), Uks-akka („dyrakonunni") og Juks-
akka („bogakonunni"). Annars starfaði Ra-
dien-attje í mannheimum ásamt með konu
sinni, Radien-akka, og syni þeirra, Radien-
pardne.
Náttúruöflin voru líka guðdómar. Sólin var
dýrkuð undir heitinu Peive, tunglguðinn
nefndist Manno eða Aske, og í eldingunni fór
guðinn Tiermes eða Hora-galles. Veðrum
stýrði Biegg-olmai („vindamaðurinn"), frjó-
seminni Væralden-olmai („heimsmaðurinn")
og Rana-neida, og veiðilukkunni, þ.e.a.s. dýra-
veiðum, Leib-olmai („blóðmaðurinn") og fisk-
veiðum Tjas-olmai
(,,vatnamaðurinn“).
Að eitthvað sé
nefnt.
Samar trúðu
því, að sálir
forfeðranna
lifðu áfram
eftir dauðann, og tækju sér m.a. bólfestu í
ýmsum hlutum allt um kring. Einkum þótti lík-
legt að andamir byggju þar, sem tré og klettar
tóku á sig mannsmynd, eða á einhvem annan
hátt drógu að sér athyglina. Þeir staðir vora
því dýrkaðir, og kölluðust seidar. Hver fjöl-
skylda í veiðigrúppunni átti einhvem seid per-
sónulega, og bar honum fórnir; sá gekk í arf
frá einni kynslóð til annamar. En svo átti allur
hópurinn líka einn seid í félagi, og hann var
bæði stæiri og hærri en aðrir; ekki var óal-
gengt að heilu fjallstindarnir væra í slíku hlut-
verki. Fómimar áttu að blíðka þau öfl, sem
réðu í náttúranni, og tryggja veiði og heilsu.
Hinn andlegi leiðtogi Samanna kallaðist
noaidi, hann samsvaraði angakok hjá eskimó-
um og sjaman hjá íbúum Síberíu. Noaidi gekk
til allra daglegra verka eins og aðrir í hópn-
um, en þegar sérhæfðrar aðstoðar hans var
þörf, vegna einhvers sem á bjátaði - t.d. hung-
ursneyðar eða veikinda - dró hann fram töfur
sín, og hélt á fund guða og anda, til að freista
þess að ná fram betran. En Samar töldu að
hver einstaklingur væri búinn til úr líkama og
sál. Hinsvegar var sálin flókinnar gerðar; hún
greindist í „frísál“ (sem gat farið úr líkaman-
um við ákveðin skilyrði, t.d. í veikindum eða
svefni) og „lífsál" (sem var bundin andar-
drættinum eða beinagi'indinni). Stundum bar
noaidi guðum og öndum fórnir, eða gerði aðr-
ar kúnstir hjá blótstallinum; og oftar en ekki
tímum). Þegar hinu tiltekna ástandi var náð,
breyttist rúnatromman í farartæki (sleða eða
bát) og T-laga hamarinn, sem notaður var til
að berja trommuna, umbreyttist í staf eða ár.
Á ferðum sínum naut hann líka aðstoðar sér-
stakra hjálparanda.
Auk þess að vera prestur, spámaður og
læknir, var noaidinn einnig menningarfröm-
uður hópsins, sagnaþulur. Einnig vora til
kvenkyns „sjamanar"; þær nefndust guaps,
og voru ekki eins algengar. Þær notuðu ekki
trommu (konur máttu ekki snerta þann grip),
heldur (seið)staf, líkt og völvur noirænna
manna, en vora þó í og með taldar máttugri
en noaidinn.
Við tilkomu kristninnar í norðurálfu hófst
fljótlega trúboð meðal Sama. Fyrstu áhrifin
eru talin hafa komið úr austri; það ráða menn
af gömlum finnsk-rússneskum trúarlegum
orðum í samísku máli. Gamlar heimildir nefna
kristniboð í norðurhluta Svíþjóðar á 11. öld
(Adalvard og Stenfi) en ekki eru allir sam-
mála um, að það geti hafa náð yfir Sama-
byggðir. En á 13. öld er ör-
ugglega vitað um
kristniboð meðal
norskra Sama
og á 14. öld
SAMAR trúðu því, að sálir forfeðranna lifðu
áfram eftir dauðann, og tækju sér m.a. ból-
festu í hlutum allt um kring. Einkum þótti Ifk-
legt að andarnir byggju þar, sem tré og
klettar tóku á sig mannsmynd, eða á ein--
hvern annan hátt drógu að sér athyglina.
Þeir staðir voru þvr dýrkaðir og köluðust
seidar. Ýmsar fórnir áttu að blíðka þau öfl,
sem réðu í náttúrunni, og tryggja veiði og
heilsu. Ljósmyndin sýnir gamlan klettaseid.
fór hann í dánarheima, Jabmiaimo, að leita að
sál hins veika, eða þá í hina samísku paradís,
Saivo. Eða þá að hann leitaði annað.
Til þess að losna úr viðjum líkamans beitti
hann ákveðinni andlegii tækni. Nauðsynleg
hjálpai-tæki vora þá m.a. belti, er hafði að
geyma ýmis galdrameðul, rúnatromma (gerð
úr hreindýrahúð, sem fest var á sporöskju- eða
vinkillagaðan ramma, yfirleitt úr tré, og máluð
ýmsum táknum; í fyrsta sinn nefnd í áður-
nefndri HISTORIA NORWEGIAE, frá 12.
öld; var til í a.m.k. fjóram gerðum), og ákveðið
söngform, er nefndist joik (sem menn telja að
sé upp-runnið úr þessum geira, en er enn við
lýði, og eitt helsta einkenni Samanna á okkar
SAMAR aðhylltust fyrrum náttúrutrú. Kristni-
boð í landi þeirra hefur eflaust byrjað
snemma (litlu eftir að norrænir menn hurfu
úr vist Óðins og félaga), en án mikils sýnilegs
árangurs. Á 18. öld var loks fyrir alvöru
reynt að ýta Sömum til kristni
með harkalegum aðferð-
um. Meðal annars var
helsta tákni átrúnaðar
þeirra, rúnatrommum,
safnað og þeim fargað.
Þeir menn sem ekki
létu undan voru settir á
bál. Það dugði
skammt og hinn
gamli átrúnaður lifði
áfram hér og þar. En
á 19. öld kom sænski
presturinn Lars Levi
Læstadius í Samaland og
vann hylli manna. í dag eru flest-
Samar kristinnar trúar.
Myndin, sem tekin eru úr
bók frá 17. öld, á að
sýna noaidi með rún-
atrommu, eitt af hin-
um nauðsynlegu
verkfærum til að
komast í sam-
band við guða-
og andaheiminn.
Einungis um 70
gamlar rúnatrommur
nú til, flestar varð-
veittar á söfnum.
ILLVÆTTURIN og mannætan Stallo, er víða
birtist í sögnum og ævintýrum Sama, er talin
eiga rætur í ásælni norrænna manna og e.v.t.
annarra í ýmsan varning Samanna fyrr á öld-
um, sem þeir tóku í formi skattheimtu.
Myndin sýnir hvernig 20. aldar listamðar
hugsar sér ókindina.
era einhverjir Samar orðnir kristnir í Svíþjóð.
Á Kólaskaga mun trúboð ekki hafa byrjað að
ráði fyrr en á 16. öld; þar ber hæst tvo grísk-
kaþólska munka, Feodorit Solovetskoi og Tri-
fon.
En það var ekki fyrr en á 18. öld, með
„postula Samanna", norska prestinum Thom-
asi von Westen, að norskir Samar kynntust
hinum nýju trúarbrögðum í einhverjum mæli,
og þó enn frekar á 19. öld, þegar sænski
kristniboðinn og grasafræðingurinn Lars
Levi Læstadius kom til sögunnar; hann var af
samískum ættum og fór aðrar leiðir en forver-
ar hans, og náði með þvi að vinna hjörtu
margra Sama til fylgilags við kristindóminn,
bæði í Svíþjóð og annarsstaðar.
Hin gömlu trúarbrögð lifðu þó í felum
áfram, samhliða hinum nýju, langt fram á 20.
öld, ekki ósvipað og gerðist í íslensku samfé-
lagi við kristnitökuna, en noaidi missti áhrif,
varð nú bara hjálparhella einstaklingsins, í
stað heildarinnar áður. Og rúnatromman varð
nær eingöngu að spádómstæki. Jafnframt
gerðist það, að dró úr mikilvægum þætti noai-
di sem flytjanda gamalla menningarverð-
mæta, í formi sagna o.þ.h.
Nú á tímum eru flestir Samar kristnir; þeir,
sem búa í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi, eru
evangelísk-lútherskir (og allmargir, einkum
Samar í Norður-Noregi, heyi'andi til þeim
anga, sem kenndur er við Læstadius), en þeir
í Rússlandi kaþólskir (ásamt Skoltasömum í
Finn-landi).
Tungumólid
Um uppruna nútímasamísku er fátt vitað.
En þeir, sem fylgja kenningunni, sem áður var
reifuð, um fornfinnskuna í kringum 1500 f. Kr.
og frumsamískuna í kringum árið 1000 f. Kr.,
geta sér þess til, að í kringum árið 800 e. Kr.
hafi þróunin haldið áfram til þess, sem nú er.
Allnokkuð er um tökuorð úr nági'annamál-
unum, eins og gerist, og jafnvel úr samó-
jedísku, en u.þ.b. 30% orðaforðans eiga sér þó
enga hliðstæðu í tungumálum heimsins, og
má það teljast undarlegt, að ekki sé fastar að
orði kveðið, og er síst til þess fallið að minnka
þá dulúð, sem allt frá öndverðu hefur loðað
við Sama.
En þótt uppruni nútímasamísku sé í og með
á huldu, eru menn sammála um, að hún til-
heyri úrölsku tungumálaíylkingunni, er skipt-
ist í finnsk-úgrísk mál annarsvegar og samó-
jedísk mál hinsvegar. Finnsk-úgrísk mál
greinast síðan í úgrísk mál og finnsk-permísk
mál. Samíska er í flokki með hinum síðar-
nefndu, og af núlifandi málum talin skyldust
finnsku.
Eins og minnst var á hér framar, era ýmsar
kenningar á lofti um Samana og elstu sögu
þeirra. Á 18. öld komu t.d. fram biblíulegar
skýringartilraunir, og áttu Samar þá ýmist að
vera komnir út af einhverjum af hinum týndu
ættflokkum ísraels eða þá út frá Jafet, syni
Nóa. Á 19. öld vora menn allir í rasateoríum,
og þá gekk ein hugmyndin út á það, að Samar
væru útskot úr hvíta eða gula (eða þá hvít-
gula) kynstofninum, eða þá að allir kynþætt-
irnir þrír væru af sömu grein.
En svo var farið að leita upphafsins með því
að beita aðferðum málvísindanna, þ.e.a.s. at-
huga tungumálið. Einnar kenningarinnar hef-
ur þegar verið getið, um „vetursetuna“ ein-
hvern tíma á síðustu ísöld, og tengingu við
finnsk-úgríska þjóðflokka á suðurför.
Annar málvísindamaður taldi líklegi'a að
forfeðurnir hefðu verið samójedískur ætt-
flokkur, er hefði kastað hinni gömlu tungu
sinni, er fólkið á leið sinni vestur á bóginn
kynntist finnsk-úgn'skum mönnum. Þetta
byggði hann m.a. á því, að í samísku er
að finna ýmis orð er varða hreindýr,
sem utan hennar er bara að finna í
samójedísku. Auk þess er í nefndum
málum að finna tvítölu, sem ekki er
í fínnsk-úgrískum málum.
Vart þarf að nefna, að menn
hafa sett fram ýmsar aðrar kenn-
ingar um uppruna samísku þjóðar-
innar, sem ekki er þó pláss til að
ræða hér. Flestar taka mið af fram-
annefndum kenningum málvísinda-
mannanna tveggja. og útfæra þær á
ýmsa vegu.
Ai'fsagnir Samanna gefa hinsvegar til
kynna, að þjóðin hafi orðið til á löngum
tíma, í kjölfar margra ólíkra þjóðflutninga-
bylgja. Að ýmsu leyti virðist það líklegasta
skýringin; en í orðunum felst, að þjóðin sé
misleit (heterogenous), þ.e.a.s. ákaflega
blönduð, og þá gömlum og nýrri ættflokkum
úr suðri og austri. Rannsóknir, sem gerðar
hafa verið, benda til þess að Samar eigi hvað
útlit varðar allsterkar rætur í austuiveg, en
blóðgerðinni svipar hinsvegar til þess, sem
gerist hjá norrænum mönnum.
E.t.v. hefur það að vera Sami ekki endilega
merkt í öndverðu það sama og á okkar tímum,
heldur fyrst og síðast átt við lífsmátann, og
yfirfærst síðar á þjóðina. Ef forfeður Sa-
manna hafa lagt niður hina gömlu tungu sína,
eða hún breyst að einhverju leyti, gæti það
merkt, að finnskir þjóðflokkar hafi verið
menningarlega sterkastir í blönduninni. Á
okkar tímum eru mongólsk einkenni sterkust
(39%) meðal Sama á Kólaskaga, aðeins minni
(27%) í finnskum Sömum, og hverfandi þaðan
eftir því sem vestar dregur.
Þótt menn séu búnir að koma nútíma-
samísku í úrölsku tungumálafylkinguna, og
þaðan undir finnsk-permísk mál, eru afar
deildar meiningar um það, hvort telja beri
hana eitt tungumál (með u.þ.b. 10 höfuðmál-
lýskum, en í allt um 50) eða fleiri ólík og sjálf-
stæð. Innbyrðis munur á hinum ýmsu gerðum
er meiri en innan dönsku, norsku og sænsku.
Samar í norðri skilja t.d. ekki þá í suðri; mun-
urinn er eins og á norsku og þýsku. Það era ein
helstu rökin fyrir því, að telja samísku mörg
ólík tungumál. Einangrun og samfélagsgerð
þessai'a manna fyrrum, sem minnst var á hér
að framan, gæti - auk hins misleita upprana
Sama - einnig legið að baki þessari fjölbreytni.
Oftast er sú leið farin að ræða um þrjú ólík
tungumál eða málahópa, þ.e.a.s. austursamísku
(frá Kólaskaga til Enari í Finnlandi), mið- eða
norðursamísku (Finnmörk og suður að
Pitefljóti), og suðursamísku (frá Pitefljóti og
suður í Heiðmörk í Noregi og Dalina í Svíþjóð).
Af þessum tungumálum er dawisamíska
langalgengust, notuð af um 30.000 manns. Hún
er töluð í Finnmörku, Tromsfylki og aðliggj-
andi landssvæðum Svíþjóðar og Finnlands;
helstu mállýskur era raijasamíska (sem um
60% tala), tornesamíska og sjávarsamíska. Á
eftir dawisamísku kemur lulesamíska, töluð af
um 2.000 manns. Aðrar gerðir eiga undir högg
að sækja, bæði vegna fæðar þeirra sem nota
þær dagsdaglega, sem og því, að fáar eða eng-
ar bækur eru til á þeim, og sumar eru jafnvel
við það að deyja út, af sömu ástæðum. I Rúss-
landi er kildinsamíska sterkust; hana tala þó
ekki nema um 800 manns. Akkalasamíska og
tersamíska era á opinbem skrá Unesco yfu-
næstum útdauð mál; notendur hvon-ar um sig
era innan við 10.
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundur er guðfræðingur og þjóðfræðingur frá Há-
skóla íslands og núverandi fulltrúi íslands í stjóm
Norrænnar Samastofnunar (Nordisk Samisk Institut).
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 13. FEBRÚAR 1999 1 3