Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1999, Qupperneq 16

ASTRÁÐUR Eysteinsson
hefur verið naskur að
finna ný sjónarhom á ís-
lenskar bókmenntir á
undanförnum árum. í
skrifum hans hafa fjöl-
margar erlendar fræði-
kenningar öðlast líf í ís-
lenskri bókmenntaumræðu. Hann hefur
einkum glímt við nútímabókmenntir og hef-
ur átt töluverðan þátt í að móta fræðilega
umræðu um þær hér á landi. Hugtökin
módernismi og póstmódernismi hafa verið
honum hugleikin viðfangsefni en um það
fyrrnefnda skrifaði hann doktorsritgerð og á
henni byggði hann bókina The Concept of
Modernism sem gefin var út af hinu virta
forlagi, Cornell University Press (1990). Og
ef eitthvað mætti kalla íslenska þýðinga-
fræði þá er Ástráður tvímælalaust aðalhöf-
undur hennar en bók hans, Tvímæli (1996),
er ítarlegasta verk um það fræðasvið hér-
lendis. Þess má einnig geta að meðfram
fræðastörfunum hefur Ástráður unnið að
þýðingum á erlendum bókmenntum á ís-
lensku í samstarfi við föður sinn, Eystein
Þorvaldsson, prófessor í íslensku við Kenn-
araháskóla Islands. Nýjasti ávöxtur þessar-
ar samvinnu er skáldsagan Ameríka eftir
Franz Kafka sem kom út á nýliðnu ári.
Ástráður hefur kennt almenna bók-
menntafræði við Háskóla Islands í rúman
áratug en þar er um þessar mundir tekið að
leggja stund á tiltölulega ungt fræðasvið
sem nefnist menningarfræði. Menningar-
fræðin er afsprengi mikilla hræringa í hug-
vísindum á síðustu þremur áratugum eða
svo en hún hefur lagt áherslu á að rannsaka
menningu í víðum skilningi út frá mismun-
andi aðferðum og sjónarhornum ólíkra
greina hugvísindanna. Ástráður segist vera
gagnrýninn á ýmislegt í þessum nýju fræð-
um en að hin þverfaglega nálgun þeirra sé
afar áhugaverð. Margir eru Ástráði sam-
mála hér á Iandi en sumir hafa skrifað held-
ur óvirðulega um þetta nýja fræðasvið og
hinar svokölluðu póststrúktúralísku fræða-
kenningar sem Joað byggir að miklu leyti á
eða vinnur úr. I þeim skrifum hafa kristall-
ast átök á milli hefðar og nýsköpunar sem
hafa sett nokkurn svip á fræðilega umræðu
hérlendis og erlendis á undanföi’num árum
og áratugum.
ÁSTRÁÐUR Eysteinsson
Morgunblaðið/Kristinn
Ástráður Eysteinsson, prófessor í almennri bókmennta-
fræði við Háskóla Islands, segir að þróunin í fræðunum
síðastliðna áratugi sé m|ög flókin og þversagnakennd.
Annars vegar virðist póststrúktúralisminn verða mjög
sérhæfð fræði sem fáir hafa verulegan skilning á en á
hinn bóginn sé enginn vafi að hann braut niður skilrúm
milli fræðigreina og gróf mjög undan sérhæfingu.
Að því leyti sé hann þrátt fyrir allt „húmanískur".
ÞRÖSTUR HELGASON ræddi við Astráð um stöðuna í
fræðunum, íslenskar bókmenntir, samfélagsumræðuna
og Háskóla Islands.
Róttækt andóf
„Segja má að þessi togstreita milli hefðar
og nýsköpunar í bókmenntafræði og fleiri
hugvísindagreinum hafi staðið núna á þriðja
áratug, bæði vestan hafs og í Vestur-Evr-
ópu,“ segir Ástráður. „Þessu uppnámi hefur
oft verið lýst sem togstreitu milli nútímalegra
fræðikenninga og húmanísks lesturs en auð-
vitað er sú andstæða fólsk vegna þess að
húmanisminn, sem menn vilja gjarnan kenna
sig við, er búinn að innlima nýrýnina og hug-
myndina um hið sjálfstæða listaverk sem
þótti mjög andhúmanísk á sínum tíma.
Húmanisminn hefur gleypt þessar hugmynd-
ir og lagað þær að kenningunni um heild-
stæða sjálfsveru, þannig að hið einstaka
skáldverk verður að lokum eins konar spegil-
mynd einstaklingsins og sjálfsverunnar.
Þetta er ein ástæðan fyrir því að mörgum
þykir sá þáttur póstrúktúralismans sem
nefndur hefur verið „afbygging“ vera að
lenda í sama fari og nýrýnin á sínum tíma,
þar megi finna sama andóf og nýrýnin hafði
uppi á sínum tíma gegn röklegri staðsetningu
textans í ytra samhengi.
Þessi kreppa kemur hingað svolítið seint
og í öðrum myndum en annars staðar. Það
logaði allt í bókmenntadeilum í Bandaríkjun-
um á áttunda áratugnum. Eins og hér nýver-
ið var því haldið fram þar að sumir bók-
menntafræðingar hefðu engan áhuga á bók-
menntum en væru þeim mun uppveðraðri yf-
ir ýmiss konar fræðikenningum sem þeir
vildu þröngva upp á bækur. Þessi togstreita
á sér því alllanga sögu og er að sumu leyti að
jafnast út núna.
Baráttumálin í upphafi hinnar póststrúkt-
úralísku bylgju voru að mörgu leyti þau
sömu og strúktúralistar höfðu staðið fyrir,
til dæmis að taka ekki verkið sem sjálf-
sprottinn merkingarheim heldur fara ofan í
táknkerfið að baki því. En um leið halda
pósttrúktúralistarnir uppi mikilli gagnrýni á
grunnhugmyndir strúktúralismans um
virkni táknkerfanna. Á þessum tíma mynd-
ast því mjög róttækt andóf gegn hefðbund-
inni bókmenntatúlkun. Hér er bókmennta-
fræðin að vissu leyti í fararbroddi hugvís-
inda því að þessar hræringar leita síðar inn í
aðrar fræðigreinar, svo sem sagnfræðina
þar sem þær birtast í kreppu frásagnarinn-
ar.“
Afbygging
tungumálsins
„Póststrúktúralisminn einkennist mjög af
efahyggju og andskynsemishyggju," heldur
Ástráður áfram, „og hefur það farið mjög fyr-
ir brjóstið á mörgum fræðimönnum sem hafa
verið ráðandi í akademíunni. Þeir hafa ekki
viljað viðurkenna hvers eðlis þetta andóf er í
pólitískum og sögulegum skilningi. Svo eru
aftur aðrir sem hafa gert sér allt of róman-
tískar hugmyndir um þetta andóf, um póli-
tískt gildi þess. Róttækustu afbyggjendumir
lögðu áherslu á að brjóta niður merkinguna
og spumingar vöknuðu um hversu pólitísk
aðgerð það væri. I sjálfu sér er hún ekki rót-
tæk nema niðurbrotið gerist í hugmynda-
fræðilegri og pólitískri deiglu þar sem ein-
hvers konar samræða myndast. Meðal ann-
ars úr þeirri vitundarvakningu spretta þær
þverfaglegu og menningarfræðilegu rann-
sóknir sem em ofarlega á baugi nú og hafa
horfið frá eindreginni afbyggingu. Þar er að
hluta til dregið úr róttækninni en margir
fræðimenn telja sig taka þátt í pólitískri og
hugmyndafræðilegri umræðu og mynda
tengsl út í samfélagið með þeim hætti.
Þróunin í fræðunum síðastliðna áratugi
er sem sé mjög flókin og þversagnakennd.
Annars vegar virðist póststrúktúralisminn
verða mjög sérhæfð fræði sem fáir hafa
verulegan skilning á, þetta em djúpar
fræðilegar pælingar í frekar þröngum far-
vegi. A hinn bóginn er enginn vafi að
póststrúktúralisminn braut niður skilrúm
milli fræðigreina og gróf mjög undan sér-
hæfingu - að því leyti er hann þrátt fyrir
allt „húmanískur“ því hann skapar ákveðna
samræðu og menn fara að líta yfir sviðið og
velta fyrir sér alls konar tengingum milli
greina og hvernig lögmál birtast á ýmsum
sviðum. Hin róttæka afbygging tungumáls-
ins leiddi líka til þess að farið var að rann-
saka það og vægi þess á ýmsum sviðum,
ekki bara í bókmenntum. Það hafa því opn-
ast leiðir, meðal annars fyrir bókmennta-
fræðinga, til þess að líta á eitthvað annað en
1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. FEBRÚAR 1999