Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1999, Blaðsíða 19

GLÆSILEGT OG LIFANDI SAFN
Einn fremsti sérfræðingur á sviði
varðveislu bóka og handrita hefur
dvalið hér undanfarna daga á veg-
um Willard Fiske-stofnunarinnai-
og Þjóðarbókhlöðunnar. John F.
Dean er forstöðumaður þeirrar
deildar við Comell-háskóla í New
York-ríki í Bandaríkjunum, er
sinnir varðveislu og viðgerðum á bókum og
handritum. Sú deild er jafnframt ein sú
stærsta á sínu sviði í Bandaríkjunum. John F.
Dean hefur farið víða um heim og veitt ráðgjöf
við bóka- og handritasöfn um hvernig best
megi standa að varðveislu þeirra.
Dean er ekki með öllu ókunnugur íslensk-
um bókum því eitt stærsta safn íslenskra
bóka á erlendri grund er geymt í bókasafni
Cornell-háskóla. „Það eru þrjú stór söfn ís-
lenskra bóka í veröldinni. Hið stærsta er að
sjálfsögðu hér í Þjóðarbókhlöðunni íslensku,
síðan í Kaupmannahöfn og hið þriðja er
geymt í Cornell." Dean getur þess að allt ís-
lenska safnið í Cornell hafi verið myndað á
örfilmur og nú sé það einnig orðið aðgengi-
legt á Saganet, sérstakri vefsíðu sem komið
hafi verið upp með gríðarmiklum upplýsing-
um um íslenskar bókmenntir.
„Hlutverk mitt hér þessa daga hefur verið
að fara yfir stöðuna með starfsmönnum Þjóð-
arbókhlöðunnar og gera tillögur um hvernig
haga megi varðveislustarfinu í framtíðinni.
Mér sýnist aðalvandi stofnunarinnar vera
fjárskoriur því starfsaðstæður eru hér mjög
góðar og starfsfólkið vel þjálfað, en til að
standa undir markmiðum sínum þyrftu
starfsmenn stofnunarinnar að vera fleiri.“
John F. Dean segir að í gi'ófum dráttum
megi skipta varðveisluhlutverki bókasafns á
borð við Þjóðarbókhlöðu í fjóra þætti. „í dag
eru um 70% af öllum nýjum útgefnum bókum í
kiljuformi. Þær skemmast því mjög fljótt og
viðgerðaþátturinn er mjög umfangsmikill.
Þessai' bækur þarf yfirleitt að binda inn mjög
fljótlega til að tryggja endingu þeirra. Þá er
mjög mikilvægt að binda inn tímarit því þau
skemmast annars og týnast mjög fljótt. í
þriðja lagi er mikið starf við að gera við bækur
sem eru í útlánum. í fjórða lagi þarf að sinna
viðgerðum og varðveislu gamalla bóka og
handrita." Dean segir að örfilman hafi leyst
talsverðan vanda en alls ekki allan. „Flestir
kvarta undan því að lesa bækur af örfilmum.
Öðru máli gegnir með dagblöð og efni prentað
á mjög fyrirgengilegan pappír. Það er miklu
fljótlegra að leita að tilteknu efni í dagblöðum
af örfilmum en fletta blöðunum sjálfum.
Megnið af þeim bókum sem gefnar eru út í
dag er prentað á góðan pappír. Við þurfum
því fyrst og fremst að 'gæta að bókbandi
nýrra bóka en öðru máli gegnir með prentað
efni frá tímabilinu u.þ.b. 1850-1960. Gæði
pappírs á þessu tímabili eru lítil og hann
skemmist fljótt ef ekkert er að gert.“
John F. Dean lýsir hrifningu sinni á hönn-
un Þjóðarbókhlöðunnar og umgengni um
húsið. „Þetta er glæsileg bygging og eitt
best hannaða bókasafn sem ég hef séð og ég
tek sérstaklega eftir því hvað allt er hér
hreint og snyrtilegt. Þá finnst mér einnig
gaman að sjá hversu vel stúdentarnir ganga
um bækurnar, þeir meðhöndla þær af virð-
ingu, ég vildi að ég gæti sagt það sama um
stúdentana við Cornell-háskóla. Mér sýnist
einnig að talsverðrar fyrirhyggju hafi gætt
við staðsetningu Þjóðarbókhlöðunnar, því
bókasöfn hafa tilhneigingu til að stækka og
byggingin sjálf og umhverfið virðist leyfa
stækkanir og viðbyggingar ef á þarf að
halda. Mér finnst einnig skynsamlegt as^
tengja saman Þjóðarbókhlöðu og Háskóla-
bókasafn með þeim hætti sem hér er gert.
Með þessu móti verður safnið lifandi en ekki
að söfnunar- og geymslustað eingöngu."
STRÍTT OG LÉTI
TÖNLIST
Sígililir diskar
IVES
Charles Ives: Sónötur fyrir fiðlu og píanó nr.
1-4. Hansheinz Schneeberger, fiðla; Daniel
Cholette, pianó. ECM New Series 1605 449
956-2. Upptaka: DDD[?], Sandhausen, Þýzka-
landi]?], 12/1995. títgáfuár: 1999. Lengd: 75:56.
Verð (Japis): 1.999 kr.
LEONARD Bernstein komst einu sinni svo
að orði við hóp ungra tónsmíðanema, og vildi
svo til að undirritaður var nærstaddur: „Ykk-
ur hefur ábyggilega öllum verið sagt að forð-
ast „stílbrot" eins og heitan eldinn. En ég
segi: gleymið því! Reynið írekar að gera stíl-
brotin sannfærandi
Misjafn rómur var gerður að þeirri speki
eftir á, og sumir héldu því fram, að Lenny
væri þar aðeins að réttlæta sín eigin verk. En
þegar grannt er skoðað stóð Bernstein að því
leyti á virðulegri hefð. Bandarísk tónlist átti
sér nefnilega snilling sem gerði stílbrot að
vörumerki sínu þegar kringum síðustu alda-
mót - áratugum áður en svipað („collage“,
brotastíll, hugflæði, tilvitnanir og þvíumlíkt)
fór að láta á sér kræla fyrir alvöru í evrópsk-
um módernisma. Og raunar líka í amerískum,
því Charles Ives (1874-1954) var einfari, líkt
og Jón Leifs og sá norski Fartein Valen. Nú
er úr mér úr minni stolið hvort Bernstein
nefndi Ives á nafn í þessu sambandi, en hitt er
víst að hann þekkti hann vel, því stjómandinn
fjörmikli átti drjúgan þátt í þeirri Ives-vakn-
ingu sem átti sér stað á 6. áratug, og tón-
skáldið náði að heyra (í útvai'pi) 2. sinfóníu
sína frumflutta 1951 undir stjórn Bernsteins.
Þá loks vildu allir Lilju kveðið hafa, og Ives
var hylltur sem forvígishugsuður langt á und-
an sinni samtíð. En meðan hann starfaði sem
tónskáld - líkt og Sibelius sendi hann ekki
fleiri verk frá sér eftir miðjan 3. áratug - átti
hann jafn erfitt uppdráttar sem listamaður og
honum vegnaði vel efnahagslega. Ives var
tryggingasali í Connecticut og stofnaði fyrir-
tæki sem gerði honum kleift að draga sig til-
tölulega snemma í hlé og helga sig tónsmíð-
um. En einhverra hluta vegna virðist hann
ekki hafa notað markaðsfærslugáfurnar í að
koma verkum sínum á framfæri; a.m.k.
mættu þau hvarvetna miklu skilningsleysi og
andstöðu, langt fram á elliár höfundarins.
Samt var Ives alls ekki meðvitaður frum-
herji nýrrar tónlistar eins og Edgar Varése
og John Cage. Hann gerði bara það sem hon-
um var eðlilegt. Eins og bandaríska tónskáld-
ið og kennarinn Stephen Mosko lýsti hér ný-
lega var Charles þegar í barnæsku vanur
„músíktilraunum" föður síns, sem var lúðra-
sveitarstjóri og hafði m.a. gaman af því að
láta hljómsveitarhópa ganga kruss og þvers
um torg, meðan hver þeirra lék sína tónlist,
óháða tónlist hinna. Slíkan hrærigraut má
víða finna í verkum Ives, þar sem ægir saman
áhrifum úr ýmsum áttum. Þar má finna um-
hverfishljóð úr bernsku hans á Nýja
Englandi, hressileg hlöðuböll jafnt sem púrít-
anskan sálmasöng, náttúruhljóð jafnt sem
enduróm af evrópskri sígildri tónlist, stund-
um allt í senn. Það liggur við að verk hans
gætu minnt á tímateygða útgáfu af því þegar
fólk í bráðum lífsháska endurupplifir æviat-
riði í revíuformi á örskotsstundu. Eða, frá
öðru sjónarhorni, á menningardeiglu Banda-
ríkjanna, þar sem ólík þjóðarbrot og ólíkir
siðir þrífast hlið við hlið.
Þetta kann að hljóma ærið til að æra
óstöðugan. En sem betur fer fær tónlistin hjá
Ives að anda. Hún hefur sína hvíldarpunkta,
sín ljóðrænu augnablik, sem í nábýli við
stundum krassandi blandaða tækni tón-
skáldsins koma því fallegri út þegar þau fá að
njóta sín - dálítið eins og þegar kexbiti verð-
ur að herramannsmat eftir tveggja tíma fjall-
göngu. Fiðlusónötur Ives frá aldamótaárun-
um sýna þessi sérkenni í hnotskurn, því fyrir
utan framsækna tónsmiðatækni eins og
fjöltæni („pólýtónalítet"), fjölhryngi
(„pólýrytmi"), notkun klasahljóma og örtón-
bila, tilviljanabeitingu, umbreytingatækni
(„metamorfósa") og fleira sem flestir tengja
helzt við seinni helming okkarar aldar, þá má
þar víða heyra kannski auðþekkjanlegasta
Charles Ives Luigi Boccherini
sérkenni Ives, brotastílinn - þegar ólíkum
stílum og tilvitnunum slær saman - í nærri
því hverjum einasta þætti hinna fjögurra þrí-
þættu sónatna. Nægir í slembiúrtaki að nefna
smáskvettu úr „Canticorum" Hándels (1,111),
hlöðuballsstemmninguna og hina góðlátlegu
skrumskælingu á viðvaningslegum þorpsfiðl-
araleik (ekki ósvipað „Die Dorfmusikanten“
Mozarts) í 2,11 og tilvitnunina í sálmalagið
„Shall We Gather at the River“ í 4. sónötu,
III. þætti.
Þetta er ekki allra músík, en geti viðkynn-
ingin reynzt sumum torsótt, þá situr tónlist
Ives því fastar eftir sem hún fær lengur að
venjast. Flutningurinn er prýðisgóður. Sviss-
neski fiðluleikarinn Hansheinz Schneeberger
er að vísu enginn flugeldamaður, kominn und-
ir sjötugt, en leikur af næmri og þroskaðri til-
finningu fyi'ir andstæðum stílum og stemmn-
ingum vei'kanna, líkt og hinn ágæti píanisti,
Daniel Cholette. Upptakan er skýr, ómurinn
hæfilega „rakur“ og jafnvægið oftast fram-
bærilegt, þó að píanóið sé stöku sinni full
sterkt.
BOCCHERINI, VAN MALDERE,
SCHWINDL, WESLEY
The Symphony in Europc, 1785. Luigi Boccher-
ini: Sinfónía í B-dúr, G514; Pierre van Maldere:
Sinfónía í g-moll op. 4 nr. 1; Friedrich
Schwindl: Sinfónía „Périodique" í F-dúr; Samu-
el Wesley: Sinfónía nr. 5 í A-dúr. Kammersveit
Evrópusambandsins (,,ECCO“) u. stj. Jörgs Fa-
erbers. Konsertmeistari: Adelina Oprean.
Hyperion CDA 66156. Upptaka: DDD, London
11/1984. títgáfuár: 1986. Lengd: 54:42. Verð
(Japis): 1.499 kr.
HALDA mætti af plötutitlinum „Sinfónían í
Evrópu, 1785“ að hér væri á ferð ein af diska-
röðum Hyperions sem ræki þróun sinfónískr^.
ar tóngreinar með segjum 15-20 ára millibili.
Svo er þó ekki, og það sem meira er: heim-
sókn á Netvef Hyperions leiddi í ljós, að disk-
urinn er ekki lengur á skrá!
Þá rifjaðist upp, að 1985 var „Tónlistarár"
Evrópusambandsins, þótt hvergi sé á neitt
slíkt minnzt í diskbæklingi, og þar með, að
því er virðist, komið tveggja alda tilefni til að
kynna fjögur nánast óþekkt verk, flest eftir
lítt kunna höfunda, enda þótt aðeins Boccher-
ini- og Wesley-sinfóníurnar séu nálægt settu
marki (1782 og u.þ.b. 1790). Hinar tvær eru
víðs fjarri, 1764 (Maldere) og 1769
(Schwindl).
Kunni einhverjum að þykja Ives þungur
biti, þá er aftur á móti óhætt að segja að hér
fer dæmigert léttmeti. Dáfalleg og leikandi
músík, aðgengileg hverjum sem er á stund<-
inni, en - eins og með mörg átakaminni tón-
verk - varla líkleg til að sitja of lengi eftir í
manni þegar frá líður. Þó getur alltaf verið
gaman að bregða diskinum á með hæfilega
löngu millibili, því bæði eru verkin fjári vel og
snarplega spiluð af ungmennunum í ECCO-
sveitinni, auk þess sem finna má ósvikinn „St-
urm und Drang“-súg af Schwindl (þrátt fyrir
nafnið) og þó sérstaklega van Maldere
(1729-458, f. í Brussel), sem bætir „Werther“-
og „Ossian“-kryddi í fislétt forréttarbragðið
til ánægju fyrir menningarsögufíklana. Fyrir
nú utan að veita manni þessa ávallt vel þegnu
viðmiðun við snilld stórmeistaranna Haydns
og Mozarts, enda eru öll þessi yndislegu litli’A
þríþættu verk vel og fagmannlega samin.
Hljóðritunin er prýðileg, og varla heyranleg
ástæða til að taka diskinn af lista frekar en
annað.
Ríkarður Ö. Pálsson
m
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. FEBRÚAR 1999 1 9