Lesbók Morgunblaðsins - 22.05.1999, Blaðsíða 6

MIKIL BÓK Á MIKLU DÝPI
Auk fimmtánhundruð
mannslífa sem týndust með
Titanic 14. apríl 1912,
hvarf Omar mikli með
skipinu í djúpið. Nýlega
fundust gögn um tilurð
Omars mikla, snið af tækj-
um og myndir, sem sýna
Ijóslega þessa skrautleg-
ustu bók sem gerð hefur
verið. Þessi gögn eru und-
irstaðan í sýningu í Bar-
bicanbókasafninu í
London og þar barði
FREYSTEINN JÓHANNS-
SON þetta bókbandslista-
verk Lundúnabúanna
Francis Sangorskis og
George Sutcliffes augum.
í II I (. R I \ I () VI \ R
d
SHEPHERDSFYRIRTÆKIÐ hefur látið vinna í tölvu litmynd af Omari mikla.
TITANIC tók Omar mikla með sér í djúpið.
OMAR mikli hefði skip-
að sinn sess í kvik-
myndinni Titanic, ef
menn þar á bæ hefðu
bara haft gleggri hug-
myndir um bókina. En
það var ekki fyrr en á
síðasta ári, að menn
duttu niður á myndir af gerð hennar og sáu
svart á hvítu, hver dýrgripur þessi Omar
var; sérinnbundin útgáfa af Rúbajat eftir
Omar Khayyam, gullslegin og skreytt 1.050
eðalsteinum. Bókin var í sérsmíðaðari eikar-
öskju, hafði verið keypt á uppboði í London
29. marz 1912 og var á leið vestur um haf i
hendur nýs eiganda.
Það voru tveir ungir Lundúnabúar, Franc-
is Sangorski og George Sutcliffe, sem bjuggu
Omar mikla til. Þeir hittust námsmenn við
listiðnaðarskólann í London og leiðir þeirra
lágu saman til starfa við bókagerð að námi
loknu. Þegar þeim var svo sagt upp störfum,
ákváðu þeir að stofna sitt eigið fyrirtæki,
Sangorski & Sutcliffe, sem fljótlega gat sér
gott orð fyrir vandaða bókbandsvinnu og
blómstraði í 90 ár.
Gullslegið
geitarskinn
Þeir félagar bundu inn fyrstu skartgripa-
skreyttu bókina 1903. Sú var skreytt nokkr-
um perlum og má segja, að mjór hafí reynzt
mikiis vísir, því frá henni fíkruðu þeir félag;
ar sig áfram allar götur til Omars mikla. í
leiðinni framleiddu þeir nokkur páfugls-
skreytt eintök af minni útgáfunni á þýðing-
um Edward Fitzgerald á Rúbajat, en svo
ákváðu þeir að gera bók, sem myndi bera af
öllum bókum öðrum. Til þess völdu þeir
stærri útgáfuna af Rúbajat frá 1884 með
þýðingum Fitzgerald og teikningum eftir
Elihu Vedder.
Það tók tvö ár að vinna bókina eftir að
Sangorski hafði á átta mánuðum teiknað
skreytingamar á bókarkápuna og saurblöð-
in. Framan á bókinni eru páfuglar, sem eiga
að benda til persnesks uppruna vísnanna og
á jöðrunum eru skreytingar, sem vísa til
persnesks arkitektúrs. A bakhliðinni er
mynd af mandólíni á skreyttum grunni. A
saurblöðunum eru annars vegar draumsól-
eyjar, sem spretta út úr auga höfuðkúpu, og
hins vegar hringar sig snákur í eplatré. Bók-
in var bundin í mjúkt, litað geitarskinn og
skreytt ameþystum, granatsteinum, ólivin-
um, rúbínum, tópösum, turkísum og skær-
grænum gimsteini. I páfuglafjaðrimar fram-
an á bókinni fóru 97 tópasar, rúbínar í augun
og 250 ameþyststeinar í skreytingamar í
kring. Gimsteinninn fór í auga snáksins á
fremra saurblaðinu.
Stórfenglegasta
bók i heimi
Það er haft eftir Rob Shepherd, fram-
kvæmdastjóra Shepherdsbókbindarafyrir-
tækisins, í The Sunday Times, að annað eins
bókband hafí aldrei verið unnið og vafamál,
hvort önnur bók slík lítur nokkurn tímann
dagsins ljós. Þessi bók er einfaldlega sögu-
legt stórvirki á sviði bókbandsins. Einhverj-
ir, sem bókina sáu á sínum tíma, höfðu orð á
því, að eðalsteinarnir væm svo margir, að
bókin væri einum of skrautleg. Shepherd
segir, að vel megi vera, að einhverjum hafí
fundizt bókin ljóma um of. „En hún er stór-
kostlegt handverk og hæfir skáldlegu efni
ljóðsins.“
Til þess er tekið, að þeir Sangorski og
Sutcliffe skyldu ráðast í framleiðslu bókar-
innar án þess að hafa ömggan kaupanda að
verki loknu. Þegar bókin kom fyrst á markað
í London 1911 vom sett á hana 1000 pund, en
þótt hún vekti mikla athygli beggja vegna
Atlanzhafsins fékkst ekki það verð á uppboði
hjá Sotheby’s 29. marz 1912. Menn em að
leika sér að því að gizka á það nú, að fyndist
bókin óskemmd í flaki Titanic mætti fá fyrir
hana að minnsta kosti milljón pund. En þús-
und pund þóttu of mikið 1911 og á endanum
keypti Gabriel Weis, miðlari í New York,
Omar mikla fyrir 405 pund, hálfum mánuði
áður en Titanic fórst. í tímariti var sagt
1912, að það væm ef til vill makleg örlög, að
þessi dýrasta bók allra bóka skyldi farast
með mikilfenglegasta skipi allra tíma. Og
bókarmissirinn varð efni sérstakra frétta í
kjölfar skipsskaðans; 21. apríl stóð í The
Observer: „...þama fór með Titanic sú bók,
sem án alls vafa má kalla stórfenglegustu
bók í heimi.“
Tvær sögur af
síðustu ferð
Það fer minnst tvennum sögum af síðustu
ferð þessarar bókar. í grein Martin Thomp-
son í The Sunday Times segir, að Weis hafi
keypt hana á vegum nafnlauss Bandaríkja-
manns, sem vel má hafa verið Harry
Widener, auðmaður frá Filadelfíu, en í hans
fómm var bókin, þegar Titanic rakst á ísjak-
ann. Segir sagan, að Widener hafí sést með
eikaröskjuna í fanginu og hann á að hafa
sagt við samferðamenn sína: „Ef ég ferst ,fer
þessi með mér.“ Widener þessi var þrátt fyr-
ir ungan aldur, 27 ár, þekktur bókasafnari og
átti þann draum að setja á laggimar bóka-
safn í líkingu við það, sem milljarðamæring-
urinn J. Pierpont Morgan stofnaði. Harry
Widener fórst með Titanic og eftir slysið lét
móðir hans drauminn rætast með stofnun
bókasafns við Harvardháskóla. Hin sagan
segir, að Widener hafi aðeins haldið á bók-
inni fyrir Pierpont Morgan, sem hafí þá verið
nafnlausi kaupandinn. Morgan átti bókað far
með Titanic fyrir sig og marga dýrgripi, sem
hann safnaði á meginlandi Evrópu, einkum
Frakklandi, en svo fór, að hvorki hann né
þau djásn náðu skipinu.
Omar annar f loft wpp
Francis Sangorski drakknaði í júlí 1912,
þegar hann freistaði þess að bjarga baðgesti
við ströndina í Sussex. George Sutcliffe rak
fyrirtækið áfram við góðan orðstír. Á þriðja
áratugnum stóð frændi hans, Stanley Bray,
að því að bundin var inn önnur sjaldgæf út-
gáfa af Rúbajat og tók það verk sjö ár. Þegar
seinni heimsstyrjöldin brauzt út, var bókinni
komið fyrir í stálkassa í sérstakri geymslu í
vöraskemmu, sem fyrirtækið átti í London.
Svo fór að vömskemman var sprengd í loft
upp og bókin með og urðu skartgripirnir ein-
ir eftir. Bray framleiddi svo Omar þriðja,
reyndar mun íburðarminna eintak, og er sú
bók geymd í British Library.
Sýningin á teikningunum og tækjunum,
sem notuð voru við gerð Omar mikla er
þannig tilkomin, að þegar Shepherdsfyrir-
tækið keypti Sangorski & Sutcliffe á síðasta
ári af skartgripafyrirtækinu Asprey, fylgdi
með í kaupunum skjalasafn, sem náði allt
aftur til ársins 1901. Þar í fundu menn snið
af þeim verkfæmm, sem notuð vora við gerð
bókarinnar, myndir af teikningum og svart-
hvítar myndir af bókinni, eins og hún leit út
fullgerð. Sýningin í Barbicanbókasafninu
stendur út maí, en Shepherdsfyrirtækið er
með verzlun við Rochester Row í London.
Ferhendur Tjaldarans
Omar Khayyam var persneskur stjörnu-
fræðingur og skáld, fæddur í Naishapur í
Khorassan á seinni hluta 11. aldar. Fer-
skeytlur hans, Rúbajat, urðu vinsælar mjög í
okkar heimshluta í enskri þýðingu Edward
Fitzgerald 1859, en hún er til í tveimur gerð-
um; 75 vísur í annarri og 110 vísur í hinni.
Rúbajat eða Ferhendur Tjaldarans hafa
verið þýddar á íslenzku; Einar Benedikts-
son, Magnús Ásgeirsson og Skuggi (Jochum
Eggertsson) þýddu minni gerðina og nefndi
Einar þýðingu sína Ferhendur Tjaldarans,
en Khayyam þýðir tjaldgerðarmaður. Helgi
Hálfdanarson þýddi „síðari vísur Rubajats“.
Fleiri en þeir, sem hér em nefndir, hafa
glímt við að íslenzka ferskeytlur Omars
Khayyam.
0, njótum sumars fyrir feigðarhaust,
er frostköld, háðsleggellur dauðans raust:
Hverf duft til dufts! I dufti hófið mitt
helzt drykklaust, sönglaust, gestlaust - endalaust!
úr Rúbajat eftir Omar Khayyam. Magnús
Ásgeirsson þýddi.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. MAÍ 1999