Lesbók Morgunblaðsins - 22.05.1999, Blaðsíða 8

HEIMSPEKINGAR fást við
allt mögulegt eins og nafnið
gefur til kynna. Ruth
Millikan er einmitt gott dæmi
um heimspeking sem á sér
mörg viðfangsefni. Hún fæst
við heimspeki um sálfræði,
líffræði, tungumál, hugar-
starfsemi auk frumspeki (sem fæst við eðli
veruleikans) og þekkingarfræði (sem fæst við
þekkingu). Eg spurði hana fyrst um hvemig
hún nálgaðist þessi viðfangsefni.
„Eg held að það sé ekkert sem ég hef gert
sem hefur ekki, á endanum, einhverja
skírskotun til þróunarkenningar Darwins. Eg
skil í rauninni ekki af hverju en mjög fáir hafa
beitt kenningunni um náttúruval, til dæmis í
sálfræði [náttúruval er talin vera meginorsök
þróunar og vísar til þess að breytingar á teg-
und verða oft vegna þess að ákveðnir einstak-
lingar tegundar em betur lagaðir að umhverf-
inu og lifa því frekar af en aðrir og skila þess-
um eiginleikum til afkomenda sinna með erfð-
um. Gen þeirra em því valin úr]. Ég held að
hugmyndir mínar séu umdeildar meðal ann-
ars vegna þess að ég hóf að beita þróunar-
kenningunni á sama tíma og menn fóm að ef-
ast um hvort skýringar byggðar á henni væra
tækar [slíkar skýringar era oft nefndar aðlög-
unarskýringar því að í þróun með náttúravali
laga dýr sig að umhverfinu]. Hluti deilunnar
snýst því um það hvort það sé yfirleitt hægt
að beita þróunarkenningunni á nokkurt við-
fangsefni. Ég þarf þess vegna að berjast á
tveimur vígstöðvum. í fyrsta lagi held ég því
fram að aðlögunarskýringar séu mjög mikil-
vægar á ákveðnum sviðum. í öðra lagi að
hægt sé að nota þær á tilteknum sviðum þar
sem þær hafa ekki verið notaðar áður. I heim-
speki um tungumálið og hugarstarf hafa þær
til dæmis ekki verið notaðar að neinu marki.“
Sálfræði er
undirgrein líffræði
- Fyrirmynd sálfræðinnar var í upphafi eðl-
isfræði. Var eðlisfræði heppileg fyrirmynd?
,A-ð mörgu leyti ekki. Ég held að sálfræð-
ingar hafi gert mörg mistök þegar þeir
reyndu að líkjast efnisvísindunum sem vora
greinilega svo traust og vel staðfest. Ég held
að ákveðin stefna heimspekinga, svokallaðra
rökfræðilegra raunhyggjumanna (logical
positivists), sé að einhverju leyti ábyrg fyrir
þessu [rökfræðilegir raunhyggjumenn höfðu
vísindagreinar á borð við eðlisfræði að fyrir-
mynd í hugmyndum sínum um vísindi]. En ég
held að við höfum þurft að ganga í gegnum
það tímabil. Við höfum lært mikið af því að
reyna að vera rökfræðilegir raunhyggju-
menn,“ segir hún og hlær. „En það hafði að
mörgu leyti slæm áhrif á sálfræði."
- Pú hefur sagt að sálfræði sé í raun undir-
grein líffræði. Hvað meinarðu með því?
„Það sem ég meina með því er í grandvall-
aratriðum að það verði að horfa á sálræna eig-
inleika lífverannar með tilliti til þeirra hlut-
verka (functions) sem þeir gegndu til þess að
lífveran lifði af og hvers vegna eiginleikamir
vora valdir úr. Petta er að mínu áliti það sjón-
arhorn sem sálfræðingar eiga að hafa, frekar
en að líta á lífverana eins og hún sé enn eitt
framefnið og horfa einungis á hana í núver-
andi kringumstæðum og greina hana á þann
hátt. í stað þess verðum við að skilja af hverju
við gerum það sem við geram út frá þeim
hlutverkum sem hegðunin hefur þróunar-
fræðilega."
Eiginverk
- Hugmynd þín um eiginverk (proper
function) er lykilhugtak í verkum þínum. Get-
urðu sagt mér meira um það hvemig þú hugs-
ar þér þetta hugtak?
„Það er athyglisvert að í Language,
Thought, and other Biological Categories,
fyrstu bók minni, þá skrifaði ég síðast af öllu
fyrstu kaflana og þeir snerast um líffræðileg
hlutverk. Uppranalegu hugmyndimar að bók-
inni urðu til innan hinnar hefðbundnu þekk-
ingarfræðilegu hefðar en smám saman gerði
ég mér grein fyrir því að ég þyrfti að fjalla um
hlutverk en ekki aðeins hneigðir
(dispositions). Ég vildi ekki láta mér nægja að
spyrja hvað dýr gerðu við ákveðnar aðstæður
heldur spyrja líka hvaða líffræðilega hlut-
verki, eða eiginverki, athafnimar gegndu. Til
þess setti ég inn þessa síðustu kafla sem urðu
fyrstu kaflamir.
Rökin fyrir því að kynna til sögunnar líf-
fræðileg hlutverk era að þessi hugmynd skýr-
ir hvemig hægt er að falla ekki undir eitt-
hvert tiltekið norm. I efnafræði er ekki til
neitt sem heitir röng viðbrögð. En meðal lif-
andi vera eru til rangar skoðanir og fávíslegar
langanir. Það er einnig til staðar hegðun sem
þjónar ekki tilgangi sínum. Það verður að
vera hægt að tala um tilgang og hlutverk, það
verður að vera til staðar normatíf vídd. Það er
ástæðan fyrir því að ég setti fram hugmynd
mína um hlutverk."
RUTH Millikan með nemendum sínum f Stokkhólmsháskóla.
LITIÐ Tl L SÖGU
MANNSINS
ANDRI STEINÞÓR BJÖRNSSON
RÆÐIR VIÐ RUTH MILLIKAN
Ruth Garrett Millikan er bandarískur heimspekingur sem hefur vakið mikla athygli
síðan hin umdeilda bók hennar Language, Thought, and other Biological Categories
kom út árið 1984. Það sem er einkum frumlegt við heimspeki hennar er að hún
leggur þróunarkenningu Darwins til grundvallar flestu því sem hún skrifar.
- En síðan hefur þú verið misskilin. Hvað
var það sem fólk misskildi?
„Fólk heldur stundum að ég sé að reyna að
smætta allt í líffræði, í erfðafræðilegum skiln-
ingi. En þetta er eklti rétt. Ég hef ekki sagt
þér mikið um verk mín í heimspeki tungu-
málsins en þau byggjast að miklu leyti á hug-
myndinni um hlutverk sem ég skilgreindi í
bókinni. Og í heimspeki tungumálsins er um
að ræða hlutverk sem koma ekki til vegna úr-
vals gena. Um er að ræða aðra gerð af úrvali.
Það era alls kyns hlutir í tungumáli sem velj-
ast úr vegna þess að þeir hjálpa þeim sem tala
og hlusta á tungumál að skilja hver annan. Því
leitar maður að þeim hlutverkum sem gera
það að verkum að hægt sé að tala tungumál.
En það hefur ekkert með gen að gera. Og
margt fólk hélt að öll mín hlutverk byggðust á
úrvali gena. En það eru til aðrar gerðir af vali
en náttúraval, það era til aðrir hlutir en gen
sem veljast úr.“
Skynsemishyggja um merkingu
-í inngangi bókar þinnar White Queen
Psychology and other Essays for Alice [sem
gefin var út 1993], sagðist þú vilja uppræta
eitthvað sem þú kallar skynsemishyggju um
merkingu (meaning rationalism). Hvaða hug-
mynd er þetta og af hverju viltu uppræta
hana?
„Ég vil uppræta hugmyndina af því að hún
er röng. Hún hefur líka valdið miklum ragl-
ingi á mörgum sviðum. Skynsemishyggja
merkingar er í raun og vera mjög hversdags-
leg hugmynd og flest fólk aðhyllist skynsem-
ishyggju í þessum skilningi. Þetta fólk heldur
að það hvort hugmyndir þess séu réttar eða
ekki og hvort hugmyndir þess merki eitthvað
eða ekki sé eitthvað sem það geti vitað aðeins
með því að hugsa um það, með því að sitja í
hægindastól og hugsa málið. Sumir heimspek-
ingar segja að það sé einfaldlega fyrir fram
þekking (a priori) [fyrir fram þekking er
þekking sem er fyrir fram rétt og krefst þess
ekki að sannleiksgildi hennar sé athugað nán-
ar]. Descartes er megin fyrirmynd slíks hugs-
unarháttar.
Ég held því hins vegar fram að það hvort
hugmyndir okkar um heiminn séu réttar eða
ekki og jafnvel hvort hugmyndir okkar vísi til
einhvers í heiminum eða ekki, sé eitthvað sem
við uppgötvum smám saman með reynslu.
Þetta er ástæðan fyrir því að það era til vís-
indahugmyndir sem vísa ekki til neins, eter-
inn er einmitt dæmi um eitthvað sem vísar
ekki til neins eins og fólk hélt áður fyrr [eter-
inn (stundum kallaður ljósvaki eða eisa) var
himneskt efni í heimsmynd Aristótelesar. Síð-
ar var nafnið notað um efni sem „hlyti“ að
vera til ef Ijós ætti að geta borist um geim-
inn].“
Þú hefur sagt að maður viti ekkert um hug-
ann eingöngu vegna þess að maður hafí huga
og það að hafa vitund feli ekki í sér að maður
viti endilega neitt um vitundina. Það verði
alltaf að vera einhver tilvísun í kenningu.
Hvað meinarðu með kenningu í þessu sam-
hengi?
„Ég held að sjálft hugtakið sem við höfum
um vitund gæti verið rangt á sama hátt og
hugtakið um flógiston var rangt [flógiston eða
branaefni er efni sem menn hugsuðu sér áður
fyrr að yrði til við brana]. Ég er ekki að segja
að vitundin sé ekki til. Ég er hins vegar að
halda því fram að þegar við tölum um vitund-
ina þá gæti verið að við séum að hugsa um
hana á vitlausan hátt. Að sjálfsögðu er um
eitthvað að ræða“ segir hún og hlær. „En við
munum ekki komast að því hvað vitund er
bara með því að hafa vitund og einblína á
hana. Það er ekki aðferðin til að komast að
hinu sanna. Hugtökin sem við notum era að
öllum líkindum ekki nógu góð.
Ég get ekki vitað hvort það hugtak sem ég
hef um vitundina sé gott hugtak bara með því
að hafa vitund frammi fyrir hugskotssjónum
og með því að bera saman hugtökin sem ég bý
yfir. Það er engin bein leið til að vita hvort
hugtök mín, sérstaklega sálræn hugtök, séu
rétt. Böm þurfa að vera tveggja og hálfs árs
til þriggja ára áður en þau geta haft hugtök
um til dæmis skoðanir. Að búa yfir skoðunum
er ekki nóg til að vita að þú hafir skoðanir. Og
að búa yfir vitund er ekki nóg til að vita það
eða hvað vitund er. Sumt er þó næstum
áskapað. Ég á við að það er ýmislegt sem
bendir til þess að við séum svo gerð [með
náttúravali] til að við getum skilið ákveðna
hluti
í heiminum. Böm geta náð góðum tökum á
sumum hugtökum vegna þess að þau eru til
þess gerð. En almennt má segja að hugtökin
komi ekki bara til með því að hafa reynslu af
heiminum og kalla reynsluna einhverjum
nöfnum, eins og vitund. Það er erfitt verk að
smíða nógu góð hugtök.“
Goðsögn hins gefna
- Það má því segja að þessi hugmynd um
kenningu beinist að hugtökum og hugtaka-
smíð, er ekki svo?
„Jú. Grandvallarhugmyndin var sett fram í
klassískri grein eftir Wilfred Sellars [frá
1956]. Undirtitill þeirrar greinar var „Goð-
sögn hins gefna“ (The Myth of the Given).
Hann var að andmæla þeirri kenningu að ein-
staklingurinn öðlist hugmyndir með því einu
að upplifa eitthvað og allt í einu hafi hann
hugmynd um það sem hann upplifði. Á einn
eða annan hátt hafi skilningurinn eða þekk-
ingin á einhverju verið gefin í reynslunni. Ég
held að það sé rétt hjá honum að þessi stað-
hæfing standist ekki. Það er ekki hægt að
opna einfaldlega augun og öðlast hugtök."
- Hafa hugmyndir heimspekinga um þetta
efni breyst?
„Nei, aðeins að litlu leyti. Ef Sellars hafði
rétt fyrir sér þá hafa þeir ekki meðtekið það
sem hann hafði fram að færa um þetta, bæði í
amerískri heimspeki og þó sérstaklega í heim-
speki á meginlandi Evrópu. Ég nefni sem
dæmi að nú eru mjög í tísku svokallaðar vit-
undarrannsóknir. Það er mjög vinsælt núna
að tala um vitundina og margir rökræða út
frá þeirri forsendu að hver maður viti að það
sé eitthvað til, sem þeir kalla eigindir (qualia)
bara út af því að maður upplifir það. Þekking-
arfræðilega hefur þetta fólk ekkert til mál-
anna að leggja. Hvemig fer ég þá að því að
búa yfir vitund og að vita eitthvað um hana?
Þetta fólk hefur ekkert að segja um gjána þar
á milli. Að hafa það í huga er gefið og því næst
geturðu farið að hugsa um það. Þessu er ég að
mótmæla.
Ef maður skoðar málið rækilega kemur í
ljós að margir ganga að því vísu að þú vitir
um vitundina ejnfaldlega vegna þess að þú ert
með vitund: „Ég veit hvað ég er að tala um,
ég er meðvitaður"! Nú, ég er líka með lifur og
hjarta en ég veit ekkert um það nema einhver
segi mér frá því,“ segir hún og hlær innilega.
Hvað er aHerli?
- Mér virðist að verk þín beinist að miklu
leyti að því að fá fólk til að hugsa um viðfangs-
efnið á nýjan hátt vegna þess að það hafi
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. MAÍ 1999