Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1999, Qupperneq 4

FRÁ PARÍS Á AKUREYRI TIL
PARÍSAR í FRAKKLANDI
EFTiR HALLDÓR ÞORSTEINSSON
Brátt bættist nýr maður í hópinn, en Dað var enginn
annar en Steinn Steinarr. Hann kom ti Frakklands eftir
ömurlega vist í Svíaríki og heldur óskemmtileg kynni
sérvisl< culega og stranga drykkjusiði | þeirra og kunni
l því þegar í stað að meta frjálslyndi Frakka og
heimsborgaramennsku í þeinr í efnum.
PARÍS á Akureyri, Hafnarstræti 96, þar sem æskuheimili greinarhöfundarins var.
Húsið hefur nú verið gert upp.
EFTIR flmm ára dvöl í Bandaríkj-
unum sneri ég aftur heim til föður-
húsanna seint á árinu 1946 og bjó
um þriggja mánaða skeið hjá for-
eldrum mínum og systkinum í
„París“ á Akureyri. Þar átti ég
ákaflega náðuga daga, enda fór
mestur tíminn í að heimsækja
frændfólk, vini og kunningja. I sannleika sagt
lifði ég mesta letilífí.
Fyrir heimkomu mína frá Bandaríkjunum
var þegar afráðið að ég héldi áfram námi mínu
í frönsku og frönskum bókmenntum við La
Sorbonne í París. I byrjun janúar 1947 lagði ég
því af stað að heiman frá Akureyri ásamt þeim
Kristjáni Guðmundssyni og Lofti Einarssyni.
Sá fyrmefndi var framkvæmdastjóri hjá ein-
hverju tryggingafélagi, að mig minnir og faðir
Renötu, fyrri konu Halldórs Blöndal sam-
göngumálaráðherra, sá síðamefndi, sem í dag-
legu tali manna á meðal var kallaður „Loftur
ríki“ þótt hann hafi ef til vill ekki fyllilega risið
undir því nafni, var litríkur kaupsýslumaður
eða kaupahéðinn, sem stundaði alls konar við-
skipti um ævina.
Farkostur okkar var Willys-jeppi í ágætisá-
standi. Ferðafélagar mínir, þeir Kristján og
Loftur, skiptust á um að aka og mátti varla
milli sjá hvor þeirra væri betri bílstjóri. Vegur-
inn á milli Akureyrar og Reykjavíkur var vit-
anlega ekki jafngóður og greiður fyrir rúmum
fimmtíu ámm eins og hann er nú orðinn og
akstursskilyrði því öll langtum lakari og ekki
síst að vetrarlagi.
Það tók mig nokkrar vikrn- að undirbúa ut-
anferð mína, útvega mér vegabréf, gjaldeyri og
sitthvað fleira. í beinu framhaldi af þessu er
mér eflaust alveg óhætt að gera hér smásynda-
játningu varðandi gjaldeyrinn. Honum hafði
mér þegar verið úthlutað í frönkum eins og
gefur að skilja, þar sem ferðinni var heitið til
Frakklands og var þetta yfirfærsla til þriggja
mánaða, en hygginn kunningi minn benti mér
hins vegar á að það væri langtum hagstæðara
fyrir mig að hafa með mér ensk pund til
Frakklands í stað franka, þar sem þarlendis
væri mikil eftirspum eftir þeim gjaldmiðli og
þar af leiðandi hægur vandi að hagnast gífur-
íega á því að selja hann á svörtum markaði,
sem stóð með sérstaklega miklum blóma á eft-
irstríðsárunum. Ég gerði mér því aftur ferð
upp í gjaldeyrisnefnd á Skólavörðustíg til að fá
yfirfærslu í pundum í stað frankanna og var
svo ljónheppinn að hitta þar fyrir gamlan
skólabróður minn, Friðfinn Olafsson, þann
léttlynda og orðheppna öðling, sem varð sam-
stundis við bón minni, en síðar verður þó örlítið
vikið að þessu óvenjulega peningabralli mínu.
Nú verður farið fljótt yflr sögu. I flugvélinni
á leiðinni til Prestwick í byrjun febrúar hitti ég
Hallgrím Dalberg, en við höfðum kynnst í Síld-
arverksmiðju ríkisins á Siglufirði fyrir
nokkrum árum. Við tókum tal saman og fyrr
en varði kom í ljós að ferð okkar beggja var
ekki aðeins heitið til sömu höfuðborgar heldur
líka til sama háskóla. Við gátum því naumast
átt meiri samleið.
í Edinborg höfðum við tveggja daga viðdvöl,
skoðuðum það markverðasta okkur tii óbland-
innar ánægju og heimsóttum ennfremur Sigur-
stein Magnússon, umboðsmann SÍS í Leith og
fóður Magnúsar Magnússonar, hins nafntog-
aða og vinsæla sjónvarpsmanns hjá BBC. Þeg-
ar hann fékk að vita hverra manna ég var,
fræddi hann mig um það að hann væri gamall
bekkjarbróðir móður minnar í bamaskólanum
á Akureyri.
Frá Yorkshire fórum við svo áfram með lest
til Lundúna og þar gistum við vitanlega á
Regent Palace, annar gististaður kom ekki til
greina, enda þá þegar orðinn fast athvarf ís-
lenskra ferðalanga svo og kaupsýslumanna og
heildsala í viðskiptaerindum. Strax næsta dag
rákumst við á einn þeirra, Kjartan Guðmunds-
son, sem jafnan var kenndur við Axminster, en
við Hallgrímur vorum báðir málkunnugir hon-
um að heiman. Kjartan var höfðingi í lund, sí-
veitull og örveitull. Örlætið virtist honum eig-
inlega í blóð runnið. Óhætt er að fullyrða að við
félagamir þrír höfum fengið meira en
smánasasjón af skemmtana- og næturlífi
Lundúnaborgar þá fáu daga, sem við dvöldum
þar. Ekki man ég gjörla hvemig það atvikaðist
að Kjartan tók þá djörfu ákvörðun að slást í
fórina með okkur Hallgrími til Parísar, en það
átti ef til vill óbeinan þátt í þvi að maður, sem
síðar verður nefndur til sögunnar, fékk glaðn-
ing; sem hann átti alls ekki von á.
Ég minnist þess enn eins og það hefði gerst í
gær hversu taugaspenntur ég var við vega-
bréfaskoðunina í Frakklandi, enda hafði ég
ekki alveg hreint mjöl í pokahorninu, þar sem
ég var með um það bii 110 ensk pund í buxna-
vasanum, en leyfilegt hámark voru aðeins 5
pund í reiðufé, á mann í þá daga. Sem betur fer
slapp ég í gegn og þar með með skrekkinn. Það
var leikur einn að ávaxta sitt pund eða réttara
sagt sín pund í þann tíð, enda voru þau að öll-
um jafnaði seld á helmingi hærra verði en
skráð gengi og það vitaskuld á svörtum mark-
aði í París.
Lánið lék ekki að sama skapi við Þórberg
Þórðarson undir nákvæmlega sömu kringum-
stæðum um það bil hálfu ári síðar, er hann var
inntur eftir því hversu mikið erlent lausafé
hann hefði meðferðis. Þar eð honum þótti eng-
in ástæða til að leyna sannleikanum frekar en
endranær, sagði hann eins og var og kom þá í
ljós að það var langt fram yfir það sem heimilt
var og var hann þá tiineyddur að greiða allháa
sekt fyrir bragðið. Margrét, kona hans, hafði
nokkra skapraun af þessari dæmalausu fljót-
fæmi manns síns, enda fannst henni að satt
mætti stundum kjurt liggja. Það gæti borgað
sig betur.
París er einstök í sinni röð. Hún býr yfír
töfrum, sem lætur enga hrifnæma sál
ósnortna. Hún er óumdeilanlega háborg menn-
ingar og lista. Að öðrum listsköpunarskeiðum
ólöstuðum er engin goðgá að fullyrða að í flest-
um ef ekki öllum greinum fagurra lista hafi
verið fágæt gróska þar á seinni hluta fimmta
áratugarins. Hér verður lesendum hlíft við
upptalningu á nöfnum frægustu listamanna,
þótt á einstaka þeirra kunni að verða minnst
síðar.
Til Parísar flykktust á þeim tíma bæði ungir
mennta- og listamenn jafnt frá nálægum lönd-
um sem fjarlægustu heimshornum til þess eins
að komast í snertingu við menningarstrauma,
er þeir töldu vænlegasta til að koma þeim sjálf-
um til mests þroska, framgangs og frama á
mennta- eða listabrautinni. íslendingár voru
engir eftirbátar annarra þjóða í þeim efnum.
Nú væri ef til vill forvitnilegt að tilgreina
nöfn nokkurra þeirra, sem voru í París ýmist
við háskóla- eða listnám á árunum 1946-50.
Meðal þeirra fyrstu til að hleypa heimdragan-
um eftir lok síðari heimsstyrjaldarinnar og
fara utan til frönskunáms voru þær Ásta Stef-
ánsdóttir, bankastarfsmaður, og Sigríður
Magnúsdóttir, síðar frönskukennari við MR.
Það var árið 1946. Skömmu síðar bættist svo
Drífa Viðar í hópinn. Hún sótti tíma í mynd-
listaskólanum La Grande Chaumiere og naut
um nokkurt skeið tilsagnar listmálarans
Ferdinands Léger. Hún kemur síðar við sögu á
nokkuð eftirminnilegan hátt. Myndlistamenn-
irnir komu svo hver á fætur öðrum og höfðu
mislanga viðdvöl eftir efnum og ástæðum.
Þeirra á meðal voru t.d. Hörður Agústsson, Jó-
hannes Jóhannesson, Kjartan Guðjónsson,
Kristján Davíðsson, Hjörleifur Sigurðsson,
Valtýr Pétursson, Gerður Helgadóttir, er ílent-
ist þar, og svo Guðmundur Elíasson. Hans
verður síðar getið.
Þarna voru líka ungir menn sem voru þegar
byrjaðir eða í þann veginn að byrja að láta
gamminn geisa á ritvellinum, menn eins og t.d.
Agnar Þórðarson, Thor Vilhjálmsson, Geir
Kristjánsson og Guðmundur Steinsson.
Nokkrir voru innritaðir í Sorbonne og lögðu
þar stund á lögfræði, alþjóðarétt eða þá
frönsku og franskar bókmenntir. Lögfræðing-
arnir Gunnlaugur Þórðarson, Hafþór Guð-
mundsson og ferðafélagi minn, Hallgrímur
Dalberg, voru þama vitanlega í framhaldsnámi
í sérgreinum sínum, en í frönskunni voru hins
vegar Sigrún Laxdal, Björg Valgeirsdóttir,
Guðni Guðmundsson, síðar rektor MR, að
ógleymdum Astu Stefánsdóttur, Sigríði Magn-
úsdóttur og undirrituðum. Gunnar Norland
menntaskólakennari dvaldi líka einu sinni sum-
arlangt í París til að æfa sig í talmálinu. Hann
var í einu orði sagt afburða tungumálamaður.
Arið 1949 lét Högna Sigurðardóttir innrita
sig í skóla fagurra lista og valdi byggingarlist
sem aðalnámsgrein sína. Kristófer Finnboga-
son bjó alllengi í París, en fór svo til Hollands,
þar sem hann vann hjá hollenska flugfélaginu,
KLM. Haukur Bjamason ílentist í Frakklandi
og gerðist um síðir starfsmaður í íslenska
sendiráðinu þar. Hann er nú látinn. Hedvig
Blöndal gekk í klausturskóla í meira en ár, ef
mig minnir rétt. Síðast en ekki síst langar mig
til að nefna Katrínu Thors, sem lagði stund á
leiklist. Leikferill hennar hér heima var með
miklum glæsibrag, en alltof, já, því miður alltof
stuttur, íslenskri leiklist til óbætanlegs tjóns,
því að hún átti sannarlega pund sem var vel
þess virði að ávaxta.
Steins þáttur Steinars
Víkjum nú aftur að ferðafélögum mínum,
Hallgrími og Kjartani. Þar eð ég var þeirra
færastur í franskri tungu, enda búinn að hafa
hana sem aðalnámsgrein í Kalifomíuháskóla í
fjögur ár, kom það líkt og af sjálfu sér að ég
gerðist leiðsögumaður þeirra og túlkur og var
þannig i málsvari fyrir þá, ef svo má að orði
kveða. Brátt bættist nýr maður í hópinn, en
það var enginn annar en Steinn Steinarr. Hann
kom til Frakklands eftir ömurlega vist í Svía-
ríki og heldur óskemmtileg kynni af Svíum,
einkum og sér í lagi var hann ósáttur við sér-
viskulega stranga drykkjusiði þeirra og kunni
því þegar í stað að meta frjálslyndi Frakka og
heimsborgaramennsku í þeim efnum. í Svía-
ríkinu voru í þá daga lagðar svo fáránlegar
hömlur á drykkju manna að þeir máttu ekki
kneyfa vín nema því aðeins að þeir innbyrðu
mat um leið, en brennivínsþorsti og matarlyst
fylgjast ekki alltaf að og fékk Steinn Steinarr
svo sannarlega að súpa seyðið af því. Leiður og
langsvekktur pantaði hann á einum stað eina
baun með brennivíninu, en fékk því miður
hvorugt. Er hægt að bjóða íslensku skáldi upp
á þvílíkt og annað eins? Mikið var því Steinn
feginn að vera sloppinn úr þrúgandi helsinu í
Svíþjóð og kominn til lands jafnréttis, frelsis
og bræðralags. Enda þótt það hefði engan veg-
inn verið ætlun hans að nema franska tungu í
höfuðborg Frakklands, þá lærði hann engu að
síður tvö orð, sem ég reyndar kenndi honum,
en þau voru: „Deux cognacs" (tvo koníak) og
ég þori hiklaust að fullyrða að hann hafi notað
þau oftar en tvisvar sinnum á dag. Ekki spillti
það fyrir ánægjunni að sá eðaldrykkur var á
hlægilega lágu verði í þá daga. Ekki svo að
skilja að Steinn hafi setið að sumbli öllum
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. JÚNÍ 1999