Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1999, Blaðsíða 10

JAMAICA f SÖGU OG SAMTÍÐ - SÍÐARI HLUTI
H
BANANAR, ÁL OG ÓLÆSI
EFTIR ÞORLEIF FRIÐRIKSSON
Hinn gríðarlegi munur
auðs og örbirgðar sem
ber fyrir augu á Jamaica
sést ekki síst í húsakynn-
um. I hverfum hinna ríku
eru húsin stór og girt af
með illkleifu qrindverki
eða mannháum múrum,
grimma hunda í görðum
og rimla fyrir gluggum.
Hinir fátæku eru að sumu
leyti frjálsari, en dúsa
sjálfir í rammgirtu
fangelsi fátæktar.
RÁÐHÚSIÐ í Port Antonio.
Ljósm. Þorleifur Friðriksson
FAY THOMAS heima hjá sér. Hún er hamingjusöm ung kona, en eftir okkar mælikvarða býr
hún við bágbornar aðstæður.
Samtíminn
Jamaica var bresk nýlenda fram yfir miðja
20. öld og flestar mikilvægustu ákvarðanir því
teknar í London. Hins vegar var þing með tak-
markað valdsvið starfandi í Kingston lengst af
á 19. öld. Pólitísk þróun var hins vegar hæg og
þegar kom fram undir aldamót virtist stjóm-
málalíf landsmanna liggja í dvala. Undir yfir-
borðinu átti sér þó stað nokkur hreyfing sem
leiddi m.a. til þess að árið 1920 voru fleiri
svartir en hvítir á þingi og á 4. áratug 20. aldar
voru nær allir þingmenn dökkir á hörund. Enn
um nokkurt skeið ríkti litarkvóti á Jamaica,-
hörundslitarkvóti. Æðstu starfsmenn hins op-
inbera voru útnefndir af breskum stjómvöld-
um og voru ýmist enskir eða enskir Jama-
icamenn. Karlar, aldrei konur. Það em ekki
mörg ár síðan fyrsti dökki Jamaicabúinn fékk
vinnu við hina opinberu ferðaþjónustu þrátt
fyrir þá staðreynd að um 97% íbúa eru dökkir
á hörund. Það er heldur ekki langt síðan nú-
verandi forsætisráðherra, Patterson, tók við
embætti og var þá fyrsti hörundsdökki maður-
inn til að gegna því embætti.
Jafnhliða þeirri sjálfsvitund hömndsdökkra
Jamaicabúa, sem lýsti sér í litarafti þingmanna
á fjórða áratug aldarinnar, urðu einnig tíma-
mót í stjórmálasögu landsmanna. Verkalýðs-
hreyfing var að mótast og sótti næringu til
þeirra alþjóðlegu strauma sem einkenndu
hreyfíngu verkafólks víðast hvar í heiminum.
Þetta vom ár umbrota og átaka, hvort sem var
á Islandi eða Jamaica. Sama ár og Héðinn
Valdimarsson og félagar hans úr Alþýðu-
flokknum gengu til liðs við kommúnista til að
stofna nýjan flokk stofnaði Norman Manley
ásamt stuðningsmönnum sínum sósíalíska
þjóðarflokkinn sem var nátengdur verkalýðs-
hreyfingunni. Árið var 1938, síðasta ár þess
tímabils sem í sögubókum hefur verið nefnt
millistríðsár.
Atvinnulif
Á seinni ámm hefur engin landbúnaðarafurð
verið jafn mikilvæg fyrir efnahagslíf eyjar-
skeggja eins og bananar, Jamaica er reyndar
einn mesti bananaútflytjandi í heimi. Ræktun
þessa næringarríka ávaxtar krefst hvorki við-
líka mannafla né landflæmis og ræktun sykur-
reyrs. Bananaræktun hefur því gert smábænd-
um mögulegt að sjá sér og fjölskyldum sínum
farborða og gert að verkum að stétt smábænda
hefur eflst sem hún hefði tæpast gert ella. Á
síðustu áratugum hefur vandi þessara bænda
sennilega helst verið fólginn í gríðarlega
ójafnri samkeppnisstöðu gagnvart risahringj-
um eins og United Frait Company sem hefur
haft tögl og hagldir í efnahagslífi margra Mið-
Ameríkuríkja og eyjunum i Karíbahafi sem af
þeim sökum hafa stundum verið kölluð banana-
lýðveldi.
Þrátt fyrir mikilvægi landbúnaðar, sykur-
iramleiðslu og bananaræktunar hafa Jama-
icamenn reynt að renna fleiri stoðum undir
efnahagslíf sitt. Á sjötta áratug 20. aldar jókst
báxítvinnsla og útflutningur báxíts geysilega
og þá varð Jamaica stærsti báxítframleiðandi í
heimi. Vemleg álframleiðsla er þar einnig og á
síðasta ári framleiddu Jamaicabúar 3,2 milljón-
ir tonna af áli sem er tæplega þrítugfóld árs-
framleiðsla álversins í Straumsvík. Auk þess
nam útflutningur Jamaicabúa á óunnu báxíti
3,9 milljónum tonna á sama tíma. í dag er
báxítvinnsla sennilega það sem gefur Jama-
icabúum næstmest í aðra hönd. Sú atvinnu-
grein sem hefur vinninginn er hinn svokallaði
ferðamannaiðnaður, auk þess sem iðnaður af
ýmsu öðru tagi hefur einnig skotið rótum. En
þrátt fyrir umtalsverðar tilraunir til þess að
auka fjölbreyttni, draga úr þjóðhagslegu mikil-
vægi hráefnaframleiðslu og landbúnaðar og
auka vægi iðnaðar ríkir kreppa á Jamaica og
gríðarleg gjá er þar staðfest á milli auðs og ör-
birgðar.
Leiðin til sjálfstæðis
Árið 1944 er merkisár í sögu Jamaica líkt og
Islands. Þá fékk Jamaica nýja stjómarskrá
sem var ömggur vegvísir til fulls sjálfstæðis.
Hún tryggði öllum íbúum eyjarinnar af báðum
kynjum, 21 árs og eldri, fullan kosningarétt.
Hún var fremur afleiðing en orsök vaxandi
þjóðemishyggju Jamaicabúa sem leiddi til
þess að þeir fengu nýja stjómarskrá og heima-
stjórn árið 1958, reyndar sem hluti af ríkja-
sambandi bresku Vestur-Indía eyjanna. Hin
vaxandi þjóðemisvitund var ekki bundin við
Jamaicamenn og sambandið var varla fyrr
komið á kortið en hrikta fór í stoðum þess og á
fáum misseram Iiðaðist það í sundur. Sama ár
og Bretar sömdu við íslendinga um 12 mílna
landhelgi, árið 1961, ákváðu Jamaicabúar að
draga sig út úr ríkjasambandinu sem Bretar
höfðu búið til. í stað þess að berjast gegn
ákvörðun íbúanna líkt og þeir höfðu gert á Is-
landi ákváðu Bretar að láta gott heita þótt
sambandið liðaðist í sundur, hafa ef til vill verið
búnir að læra nokkuð um þvergirðingshátt
smárra eyþjóða. Sýnt þóttti að leiðir myndu
skilja að nokkm leyti með eyjunum sem höfðu
myndað sambandið 1958. Nýlendutímabili
Breta var að ljúka og í stað þess að berjast
með vopnum gegn vilja þjóðanna í Karíbahafi,
eins og þeir gerðu reyndar víða í Afríku, gáfu
þeir eftir þegar Jamaicamenn kröfðust fulls
sjáfstæðis. Þann 6. ágúst 1962 varð sá draumur
að veruleika og við valdataumum tók foringi
Verkamannaflokksins sir Alexander Bustam-
ante. Síðan hafa tveir flokkar skiptst á um að
fara með völdin í landinu. Annars vegar er
jafnaðarmannaflokkur, Þjóðarflokkurinn,
lengst af undir forystu feðganna Normans
Manleys og síðar sonar hans, Michaels Man-
leys. Hinn er frjálslyndur hægriflokkur,
Verkamannaflokkur Jamaica.
I kosningunum 1972 vann Þjóðarflokkur
Manleys mikinn sigur ekki síst vegna loforða
um miklar félagslegar umbætur og aukinn
jöfnuð. Við stjórnarskiptin sem fylgdu í kjöl-
farið vom samskiptin við Kúbu og Sovétríkin
efld og samtímis veiktist sambandið við Banda-
ríldn. Jafnframt þessum pólitísku umskiptum
reið olíukreppa yfir Jamaica líkt og önnur lönd
árið 1973 með slæmum afleiðingum fyrir þá
iðnaðarappbyggingu sem var bæði ung og
óstyrk á fótum.
Umraeða um sjálfstæði
Sú bið sem orðið hefur á því að almenn vel-
sæld léti á sér kræla hefur orðið ýmsum um-
hugsunarefni og sumir hafa rætt opinberlega
hvort heppilegt hafi verið að segja skilið við
Bretland og standa á eigin fótum. í grein í
dagblaðinu The Gleaner 15. aprfl 1997 gerði
stjórnmálafræðingurinn Lisa McGregor sam-
anburð á sjálfstæðisþróun nokkurra Vestur-
indía eyja sem ýmist voru eða eru nýlendur
evrópskra ríkja. Hún benti á að Bermúdabúar
hafi hafnað sjálfstæði í þjóðaratkvæðagreiðslu
1995, en stjórni sjálfir öllum sviðum samfé-
lagsins nema her, dómkerfi og lögreglu. Þetta
telur hún vera til marks um hyggjuvit
Bermúdabúa sem njóti sjálfstjórnar að flestu
leyti en geti reitt sig á Stóra Bretland sem
eins konar öryggisnet og geri þeim þar með
kleyft að njóta þess besta úr tveimur samfé-
lögum. Svipað er að segja um aðra breska ný-
lendu, Anguilla, sem telur aðeins um 9 þúsund
íbúa. Árið 1969 fékk Anguilla stöðu sem bresk
nýlenda með innri sjálfstjórn og í desember á
síðasta ári gaf breska utanríkisráðuneytið út
yfirlýsingu þess efnis að það væri einungis á
valdi Anguillabúa sjálfra að ákveða hvort þeir
yrðu stjórnsýslulega tengdir Englandi. Að
sögn Lisu McGregors vilja Anguillabúar jafn-
vel enn nánai'i tengsl við England, jafnvel eitt-
hvað í líkingu við það sem gerist hjá nágrönn-
um þeirra.
Næsti nábúi Anguilla eru nýlendur Frakka
og Hollendinga, St. Martin og St. Maarten.
íbúum þeirra er tryggt jafnrétti við íbúa
Frakklands og Hollands með öllum þeim
skyldum og fríðindum sem því fylgja. Að áliti
McGregors sýndu íbúar eyjanna Bermúda og
Anguilla pólitískan þroska þegar þeir ákváðu
að halda í tengslin við Bretland. Sömu sögu er
að segja um aðrar breskar nýlendur eins og
Cayman eyjar, Turks og Caicos eyjai' og
bresku Jómfrúreyjar. Um er að ræða litlar eyj-
ar með mjög takmarkað athafnalíf annað en
ferðamannaþjónustu, bankastai'fsemi og þjón-
ustu. Eyjarskeggjar kusu að gefa eftir hluta af
sjálfstæði sínu í skiptum fyrir efnahagslegt ör-
yggi. í grein sinni sagði Lisa McGregor það
hafa verið slys þegar Jamaicabúar sýndu ekki
viðlíka framsýni í byrjun 7. áratugarins. Hún
segir það hefði verið skáldlegt réttlæti ef ný-
lenduveldið hefði þurft að styðja efnahag
Jamaicabúa nú þegar kreppa ríkir eftir að hafa
hirt auð þeirra þær aldir sem sykurinn var
konungur.
Mcnntamál
í dag er ástand menntamála eitthvert brýn-
asta úrlausnarefni sem stjórnvöld glíma við.
I O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. JÚNÍ 1999