Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1999, Blaðsíða 9

KRISTJÁN J. GUNNARSSON
Jarðarbarn Vegabréfið
Jarðarbarn, Við lestur
afjörðu ertu komið. minningargrein a aftur og aftur
Jarðarbarn sannast
sem hærra fórst að líta, að oftast vantar
reyndir þínar rætur í próförkiita
sundur slíta punkta
rísa upp og vaxa inn í sjálfan himininn. og þankastrik
svo óieiðrétt
Jarðarbarn, ævisagan
afjörðu ertu komið, að endingu reynist
aðjörðu skaltu seinast ailtaðþví
aftur verða. ekkertannað en einskonar
Jörðin er og var og verður passamyndar
verustaður þinn. svik.
Er að furða
Erfi þótt á komi Sankti Pétur
inngönguieyfis
Lífer gerjun. hik?
Bruggið sæld og sút,
sigur, uppgjöí; veikleiki og kraftur Grettisbæli
Afstút Veistu þá að lokum
þú drekkur að veröld mín og þín
ævi þína út. er vegarkrá sem rúmar ekki ferðalanga aila
Erfið vottar og þessvegna varð úthýsing
lík af tæmdri okkar, þín og mín,
flösku ævilöng að kalla
ogAndinn býr þar uns þannig fer
aldrei, aldrei að djarft að dyi'um ber
aftur. dauðinn
Sorpeyðing. stefnumótið ást við fyrstu sýn
Báifór,
og yndislega
brotið gler unaðslegt
er brætt, og brennt til ösku. að falla.
Höfundurinn er Ijóðskóld í Reykjavík og fyrrverandi fræðslustjóri.
TVÆR ÖRSÖGUR
EFTIR ELÍSABETU JÖKULSDÓTTUR
ÓVENJULEGUR PABBI
Einu sinni var lítil stúlka sem átti
pabba og þetta var enginn venjulegur
pabbi. Þegar hún opnaði ísskápinn var
hann þar, þegar hún fór út með ruslið var
hann þar, þegar hún kláraði af diskinum
var hann þar, þegar hún hvolfdi úr leik-
fangakassanum var hann þar. Og þegar
hún hlustaði á útvarpið heyrðist í honum
þar og þegar hún fór í kirkju á jólunum
sveif hann yfir vötnum en næturnar voru
samt verstar þegar hann lá undir rúmi í
myrkrinu. Hann sást meira að segja líka í
áhyggjusvip systkina hennar og reiðisvip
mömmu hennar. Þar var hann mótaður
skýrum dráttum. Þegar hún hugsaði
hugsaði hún um hann og ef hún fann til
fann hún fyrir honum og fann mest fyrir
honum í hálsinum. Það var ekki pláss fyr-
ir neinn nema hann. Það var ekki einu
sinni pláss fyrir guð.
MAMMAN SEM MÁTTI
EKKERT SEGJA VIÐ
Litla stúlkan átti líka mömmu og það
mátti aldrei segja neitt við mömmuna.
Þegar litla stúlkan sagðist vera kát, tjún-
aðist mamma hennar upp. Þegar litla
stúlkan sagðist vera hrædd, pirraðist
mamman. Þegar litla stúlkan sagðist
vera reið, brjálaðist mamman. Þegar litla
stúlkan sagðist vera sorgmædd, truflað-
ist mamman. Þegar litla stúlkan sagðist
vilja leika sér, trompaðist mamman en þó
tók steininn úr þegar litlu stúlkunni varð
á að segja: Mér langar, þá bilaðist
mamman og lagaðist ekki aftur fyrr en
eftir marga daga. Ut af þessu lærði litla
stúlkan aldrei að tala almennilega og ef
hún reyndi að segja eitthvað, böggluðust
orðin fyrir brjóstinu og komu öll vitlaus
út úr henni. Þegar litla stúlkan stækkaði
tók hún á sig rögg og sagði við mömmu
sína: Mér þykir vænt um þig. Mamman
fuðraði þá upp eins og Skarphéðinn í
brennunni en tilkynnti eins og á örlaga-
stundu: Mér er ekkert mjög illa við þig
heldur.
Höfundurinn er skáld ! Reykjavík.
Ljósmyndin Ámi Einarsson
ÞORKELL Lindberg Þórarinsson líffræðingur með vatnamýl.
VATNAMYLL EÐA
KÚLUSKÍTUR
EFTIR ÁRNA EINARSSON
Hvað er grænt, loðið og hnöttótt og lifir
ó þriggja metra dýpi í Mývatni? Svar-
ið er kúluskítur. Svo óvirðuleg nafn-
gift stafar af því að þessir grænþör-
ungar koma stundum í silunganet, og hvers
kyns gróður sem í þau kemur er einu nafni
nefndur skítur. Þörungurinn heitir á fræði-
máli Cladophora aegagropila, en síðari nafn-
liðurinn vísar til fyrirbæris sem
nefnist mýll á íslensku. Mýll er kúlu-
laga hárvöndull sem myndast í maga
kinda og hrossa. Kannski mætti
nefna kúluskítinn vatnamýl. Fátítt
er að kúluskíturinn nái að vaxa upp í
stórar kúlur, og víst að það tekur
hann nokkur ár. Mývatn er eina
vatnið hér á landi sem hýsir stofn
slíkra kúlna, og mynda þær sums
staðar stóra flekki á botninum. Hver
kúla er ein planta, að því er virðist,
og vex út frá miðju. Kúlan er
nokkurn veginn jafnþétt alla leið í
gegn og fagurgræn að innan sem ut-
an. Þörungurinn hefur enga festu
við botninn. Líklegt er að kúlurnar
velti um á botninum vegna öldu-
gangs þegar stormar, og snúi því
ekki ávallt sömu hliðinni upp. Vatna-
mýlar þekkjast víða um heim en eru
hvergi algengir. Eitt vatn hefur þó
getið sér frægð fyrir þessar plöntur,
en það er Akanvatn á Hokkaídó í
Japan. Þar nefnist vatnamýllinn
marimo, og árlega heimsækir yfir
hálf milljón ferðamanna gestastofu
við vatnið til að sjá þörungana og
fræðast um lifnaðarhætti þeirra.
Plönturnar eru stranglega friðaðar í
Japan og voru útnefndar árið 1921
sem „sérstök náttúrugersemi".
Marimo-hátíð er haldin ár hvert til
að stuðla að verndun vatnamýlanna,
en tilveru þeirra hefui- verið ógnað með skóg-
arhöggi og byggingu raforkuvera.
Vatnamýllinn á sér fleiri vaxtarform. Stór
botnsvæði í Mývatni eru þakin teppi sem
myndað er af aragrúa lítilla hnoðra af þessari
tegund. Hárfínir þörungaþræðir, sem hver
um sig er aðeins ein fruma að þykkt, greinast
út frá miðju og kvíslast þannig að plantan
myndar flókinn vef. Þessi vefur er kærkomið
undirlag fyrir kísilþörunga sem vaxa i miklum
mæli í vatninu. Einnig safnast lífrænar
setagnir í þörungavefmn, en þær ásamt kísil-
þörungunum eru undirstöðufæða í vistkerfi
Mývatns. Vatnamýllinn er því afar þýðingar-
mikill hlekkur í lífsamfélaginu. Mikilvægi
hans er þó ekki þar með upp talið. Teppið sem
þörungurinn myndar er aðalbúsvæði vinsælla
átutegunda í vatninu, en þar eru efstar á blaði
vissar tegundir mýlirfa og krabbadýra.
Einnig gegnir vatnamýllinn hlutverki í súr-
efnisbúskap vatnsins. Hann framleiðir mikið
súrefni sjálfur, en einnig skapar þörunga-
teppið búsvæði sem lyftir dýrasamfélaginu
ögn upp fyrir sjálfa botnleðjuna þar sem
stundum gætir súrefnisskorts. Loks má nefna
að vatnamýllinn, þ.e. hið smágerða vaxtar-
form hans, er eftirsótt fæða vatnafugla, eink-
um álftar og sumra andategunda á Mývatni,
t.d. rauðhöfðaandar og duggandar.
Hefur vatnamýllinn alltaf verið í Mývatni?
Engar ritheimildir eru til um hann fyrr á öld-
um, en svo vel vill til að þörungafrumumar
hafa utan um sig endingargóðan hjúp, sem
varðveitist öldum saman eftir að þörungurinn
deyr. Leifar hans hafa fundist í setlögum í
Mývatni, jafnvel þeim sem mynduðust fyrst
eftir að vatnið varð til fyrir um 2.300 árum.
En það var ekki fyrr en á 16.-17. öld sem
blómatími vatnamýlsins hófst, og þá sjást
jafnframt merki þess að sumar vinsælustu
átutegundir vatnsins hafi aukist til muna.
Nær fullvíst má telja að hin mikla aukning
vatnamýls á 16.-17. öld tengist því að vatnið
hafi verið orðið nægilega grunnt. Mývatn
grynnist um 15-22 cm á öld, en birtuskilyrði á
vatnsbotninum batna sífellt örar eftir þvf sem
vatnið grynnist. Meginhluti Mývatns er um
3-3,3 metra djúpur, en vitað er að kjördýpi
þörungsins er um 2 metrar. Vatnamýllinn
ætti því að geta átt nokkuð bjarta framtíð fyr-
ir sér, og það í orðsins fyllstu merkingu.
Heimildir
Lífið á botni Mývatns. Arnþór Garðarsson og Árni
Einarsson. f Náttúra Mývatns, útg. Hið íslenska
náttúrufræðifélag 1991.
Pétur M. Jónasson. 1979. Ecology of eutrophic,
subarctic Lake Mývatn. Oikos 32.
Höfundur er líffræðingur og forstöðumaður Náliúru-
rannsóknaslöðvarinnar við Mývatn.
VATNAMÝLAR úr Mývatni.
NÆRMYND af litlum vatnamýlshnoðra. Þörungaþræð-
irnir sjást greinilega, en hver þeirra er aðeins ein
fruma á þykkt.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. JÚNÍ 1999 9