Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1999, Síða 17

KEM STUNDUM
SJÁLFUM MÉR Á ÓVART
í seinni heimsstyrjöldinni
bjargaði listnámið honum
frá vinnubúðum Þjóðverja.
Hann var yngsti meðlimur
Cobra-hópsins og hefur
æ síðan leitast við að
finna nýjar hliðar á li st-
inni. ANNA SIGRÍÐUR
EINARSDÓTTIR ræd. di
við Karel Appel um m) /nd-
1 istina, Rembrandt og
stríðsárin í Hollandi •
KAREL Appel telst listamaður á
heimsmælikvarða. Hann er að
nálgast áttrætt, en er ennþá af-
kastamikill og hefur unnið að
verkum eins og þeim sem nú eru
sýnd á Kjarvalsstöðum sl. tíu ár.
Að sögn Appels gleymir hann
oft stað og stund þegar hann er
að vinna. „Ég finn stundum ekki fyrir líkama
mínum,“ segir hann. „Ég tek litina mína og
pensla, vinn og samlagast því sem ég geri.“
„Innblásturinn," segir hann, „kemur þegar
þú starir á auðan strigann og hefst handa.“
Stundum kemur innblásturinn strax, en yfir-
leitt þó ekki. Innblásturinn er oftast afrakstur
mikillar vinnu. „Maður vinnur og vinnur og
stoppar stöku sinnum til að hugsa og horfa á
afraksturinn. Það er allt hluti af vinnuferlinu,"
segir Appel. „Oft þegar ég legg penslana frá
mér og lít á það sem ég hef gert kem ég sjálf-
um mér á óvart. Ég verð hissa á því sem ég sé í
verkum rnínum."
„Ég reyni yfirleitt að öðlast nokkra fjarlægð
frá verkunum, horfi á þau og byrja síðan aftur.
Stundum byrja ég strax aftur, en stundum
nokkru síðar. Það er misjafnt hvort það er
klukkutímum, dögum eða vikum síðar.
Þannig,“ segir Appel, „lýsir innblástur minn
sér aðallega. En ég veit ekki hvenær ég á að
hætta, það er nefnilega enginn sem segir
manni hvar endirinn er,“ segir hann og bætir
svo við að stundum eyðileggi hann myndir sín-
ar. „Það augnablik er raunverulegt í allri óreið-
unni. En það er ákveðin byrjun. Óreiða í dag
telst ekki jákvæð, en listamenn geta gert óreið-
una að jákvæðum hlut.“
Myndlistin undankomuleid
frá vinnubúðum Þjóðverja
Appel er fæddur í Amsterdam og bjó við
sömu götu og Rembrandt. Hann segir hana
hafa breyst lítið frá dögum Rembrandts og á
margar hlýjar minningar frá uppvaxtarárun-
um í Amsterdam. Appel hóf listnám sem ungur
strákur og málaði þá landslagsmyndir, kyrra-
lífsmyndir og portrett. „Ég get enn í dag mál-
að portrett og geri það stundum fyrir sjálfan
mig,“ segir hann.
Það var málaralistin sem bjargaði honum frá
vinnubúðum Þjóðverja. En 1942 fékk hann í
annað skipti inngöngu i Konunglegu listaaka-
demíuna í Amsterdam. „Ef þú fékkst inngöngu
þar þá þurftirðu ekki að fara í vinnubúðirnar,"
segir Appel. „Þannig að ég bjargaði í raun lífi
mínu með því að fara í skólann.“ Hann segir
kennarana hafi verið góða og að skólinn, sem
var fullur af fólki, hafi þannig bjargað lífi
margra stráka. „Við vorum lausir við þýsku
vinnubúðirnar þar sem margir dóu. Þetta var
samt erfitt þegar engan mat var að fá og 1944
yfirgaf ég akademíuna. Ég gekk um veturinn,
en þetta var mjög kaldur vetur,“ bætir Appel
við, „og betlaði mat af bændum, vann í staðinn
og hélt þannig lífi í sex mánuði og flúði Þjóð-
verjana á meðan fólk var víða að deyja úr mat-
arskorti."
Cobra-hópurinn gerði ólikn
hluli, en af sömu lilfinningu
„Það áttu mildar þjóðfélagsbreytingar sér
stað eftir stríð,“ segir Appel. En að hans sögn
Morgunblaöiö/Jón Svavarsson
KAREL Appel við eitt verka sinna. Hestarnir í bakgrunninum koma frá Indónesíu.
tekur vinnuumhverfi hans stöðugum breyting-
um og segir hann það í eðli sínu að leita
stöðugt eftir nýjum vinnuaðferðum. Það var
hins vegar ekki fyrr e'n 1947 sem þessa sjálf-
stæðis fór að verða vart í verkum hans að því
er Appel segir. „1946 var ég undir sterkum
áhrifum frá Ecole de Paris og það var ekki fyrr
en árið eftir að ég fór að vinna frjálslegar.“
Um samstarf Cobra-hópsins segh’ Appel að
aðaltilgangur hafi verið hópefli. „Við gerðum
þetta bara til að vera sterkari. Þetta voru lista-
menn að gera ólíka hluti, en af sömu tilfínn-
ingu.“ En að hans sögn gerði samvinnan hóp-
inn betur í stakk búinn að takast á við þá þjóð-
félagsgagnrýni sem hann hlaut. Hann minnist
þess sérstaklega að á fyrstu sýningu Cobra-
hópsins í Amsterdam voru viðbrögð almenn-
ings og gagnrýnenda almenn hneykslun. „Það
var engin tilfinning fyrir þessu listformi," segir
Appel og bætir við að gagnrýnendur hafi jafn-
vel kallað listamennina glæpamenn og
„banditta“.
í París gætti þó öllu meira umburðarlyndis
að mati Appels, sem segir að þar hafi hann
kynnst fólki sem kunni að meta list hans. „Það
var árið 1952 og þá fór líka að ganga betur,“
segir Appel og minnist þess að á þessum árum
hafi París líka verið ein af fáum borgum í Evr-
ópu sem voru óskemmdar eftir stríðið.
Þegar rætt er um vinnuna með Cobra-hópn-
um segir Appel að hann muni vel eftir Svavari
Guðnasyni, íslenska listamanninum, sem sýndi
víða með Cobra-hópnum. „Ég hitti hann, hann
var óstýi’ilátur og hávær, en ágætis náungi. Ég
man að hann sýndi með okkur í Danmörku og
París,“ segir Appel og bætir við um leið og
hann lítur í kringum sig á kaffistofu Kjarvals-
staða. „Ég hef ekki séð neinar mynda hans
hér.“
Drifkrafturinn
i sibreytileikanum
Mikið hefur verið skrifað um Appel í gegn-
um tíðina, enda leitar hann sífellt að nýjum
hliðum á myndlistinni og reynir þar með að fá
fólk til að líta heiminn í kringum sig öðrum
augum. „Ég er alltaf knúinn áfram af því að
leita nýrra leiða. Enn í dag er það í eðli mínu
að leitast við að vera síbreytilegur. í augna-
blikinu er ég t.d. einnig með sýningu í Þýska-
landi, þar sem má sjá fleiri verka minna og þau
eru töluvert ólík þeim verkum sem eru hér á
Kjarvalsstöðum."
„Appel segir aðalglundroðann í nútímalist
stafa af því að það sé svo margt að gerast í
einu. Að hans mati hafa alltaf fáir listamenn
einbeitt sér að málverkinu og segir hann það
eiga jafnt við í dag sem á fyrri öldum. „I dag er
bara svo margt annað að gerast," segir Appel.
„Fólk er að vinna með önnur efni, að mynd-
bandslist, Ijósmyndun og að listmunagerð. Það
eru því í raun ekki margir listamenn sem mála
á striga. Listamenn sem mála af innblæstri,"
bætir hann við. „Ég mála af því að þaðan kem-
ur mín andagift. Ég vinn t.d. stundum með
FRIÐARSPILLIR. Líkt og sést á myndinni
leitar listamaðurinn víða fanga.
náttúruna og mála mikið af stórum nektar-
myndum. Appel bendir blaðamanni í því sam-
bandi á að eina nektarmyndin á sýningunni á
Kjarvalsstöðum hafi verið gerð á meðan unnið
var að heimildarmynd um nektarmyndagerð
Appels.
Vinnustofan eins
og flóamarkaður
Á árum áður ferðaðist Appel mikið, m.a. um
Afríku og Asíu og bera verk hans þess augljós
merki. Appel segir að hann ferðist ekki mikið
lengur, stöðugt flakk milli New York og París-
ar sé ekki ferðalag. Hann segir þó að engu að
síður eigi hann mikið af hlutum frá Indlandi,
Indónesíu og Afríku sem hann noti við vinnu
sína.
„Þú ættir að sjá vinnustofu mína, hún er eins
og flóamarkaður. Full af alls konar hlutum,"
segir hann og og hlær. „Ég ferðast um og finn
stundum hefðbundna skúlptúra.“ Hann segh-
hlutina sem hann notar í verk sín koma aðal-
lega frá Ameríku, mikið frá New York og ná-
grenni, en þó líka frá Evrópu. Hann segist m.a.
finna mikið af fallegum viði á Italíu og er að
hans sögn töluverður munur á þeim verkum
sem hann gerir í Evrópu og þeim sem hann
vinnur í Ameríku. Evrópsku verkin eru meira
abstrakt segir hann.
„Það er alltaf erfitt að byrja að vinna,“ segir
Appel. „Það tekur mig stundum sex mánuði
eða ár að koma mér að verki. Síðan kemur
augnablikið og ég veit hvað skal gera.“ Þá
hefst vinnan við að raða hlutunum saman og
segir Appel að hann kalli þessa list sína blend-
ingslist (hybrid art) þar sem hvert verk sé gert
úr mörgum ólíkum skúlptúrum sem verði að
einni einingu.
Hann segir skúlptúra sína hafa verið meira
abstrakt áður fyrr, en þá hafi hann unnið
meira með gifs og brons. Blendingslistin veiti v
honum hins vegar meira frelsi og opni fyrir
nýjum möguleikum. Ólíkir menningarheimai'
að sameinast og verða ein heild.
Rembrandt fann birtuna
en Einstein Ijósið
Blaðamanni leikur forvitni á að vita hvort
Appel fylgist með verkum yngri listamanna og
hvaða álit hann hafi á list fyrri alda. „Ég fer
stundum á sýningar,“ segir hann. „Ég er mjög
hrifinn af Basquiat. Hann vai' raunverulegur
listamaður.“
Appel segir að þar sem hann hafi alist upp
með list fyrri tíma þá sé hann vanur henni. „Ég
get horft á verk Rembrandts, t.d. á portrett
hans og dáðst að birtunni. Það er portrett eftir
Rembrandt í Metropolitan-safninu í New
York, sem ég hef mikið dálæti á. Ekki vegna v
litanna heldur birtunnar." En að sögn Appels
fann Rembrandt birtuna sem listamaður líkt
og Einstein fann ljósið sem vísindamaður. „Það
er ný rýmistilfinning í verkum Rembrandts,“
segir Appel. „Hann var að gera nýja hluti á
sínum tíma og var þvi ekki jafn vinsæll og Hals
og aðrir. Verk Rembrandts byggðu á meiru en
bara fagurfræði."
Hann segir erfitt að meta hvort það séu ein-
hverjir listamenn sem hafi áhrif á verk hans
sjálfs í dag. Hann sjái a.m.k. enga vinna að
svipuðum hlutum. „Þegar ég var ^yngri leit ég
til verka Picasso,“ segir Appel. I dag er það
hins vegar Appel sjálfur sem hefur áhrif á verk A
annarra og má greina áhrif hans í verkum ný-
expressionista á borð við Kiefer. „Enn í dag
mæta þeir alltaf á sýningarnar mínar,“ segir
Appel og brosir.
Að mati Appels er of mikið lagt upp úr fag-
urfræði og fallegum litum í nútíma myndlist.
Hann segir mikið bera á þessu í Bandaríkjun-
um þai- sem aðaláherslan sé á litanotkun.
„Myndlist er stundum falleg vegna litanna, en
það er ekki djúphugsuð list eða einlæg," segir
Appel og bætir við að hún nái ekki lengra en
yfirborðið. Hann segir fáa krefjast meira af
myndlist en fallegra lita og að enn færri vilji að
myndlist raski ró þeirra.
Appel segir Bandaríkjamenn almennt
hrifna af fallegum litum og því séu það mikið
sömu listamennirnir sem selji verk sín. Að
hans sögn gætir þó sömu hrifningar á fagur- ■*
fræði í Evrópu þó í minna mæli sé. Hann segir
þó Þjóðverja einna helst reiðubúna til að láta
raska ró sinni. „Þetta,“ segir Appel, „er ein
ástæða þess hvað ég er hrifinn af Basquiat.
Hann gerði meira en það. Hann gat notað liti,
ég geri það sjálfur. Verk myndlistannanns
þurfa nefnilega að einkennast af tilfinningu,"
bætir hann við.
Myndir Kjarvals
akademiskar
Að sögn Appels komu Kjarvalsstaðfr honum
skemmtilega á óvart og segist hann hafa orðið
hissa á öllu rýminu milli verkanna. „Það er
auðveldara að einbeita sér að hverju verki
svona.“ Appel segir að sér hafi verið sýnd ís-
lensku verkin sem hanga uppi á Kjarvalsstöð-
um. Þegar blaðamaður spyr hann álits segistv
hann ekki horfa á þjóðerni verkanna, heldur
þau sjálf. Að mati Appels eru myndir íslensku
brautryðjendanna akademískar að upplagi.
Verkin eru ekki knúin áfram í leit að nýjum
leiðum til að takast á við myndlist, líkt og finna
má í verkum manna eins og Picasso, Matisse
og Bacon, segir Appel. „Þessi verk eru mýkri
og vingjarnlegri. Það er engin innri bylting
sem þar á sér stað,“ segir hann og bætir svo
við að engu að síður séu þetta góðir litir og
myndirnar ánægjulegar á að horfa.
Finna má verk Karels Appel á listasöfnum
víðs vegar um heiminn. Tate-safnið í Bretlandi
á t.d. gott safn verka listamannsins. Appel seg-
ir þó að það sé engu að síður einnig til fjöldi^
verka sem hann hafi aldrei selt. „Það eru t.d.
mörg verk frá Cobra-tímanum,“ segir hann.
„Þetta eru verk sem ég vildi selja þá en enginn
vildi kaupa, þannig að nú vil ég ekki selja þau,“
segir Appel og bendir á að safnið sé það stórt
að erfitt verði að koma því fyrir á einum stað.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. JÚNÍ 1999 1 7