Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.1999, Blaðsíða 3
LESBÖK MOIiGl Míl VDNINS - MENNEVG IISIIIi
30. TÖLUBLAÐ - 74. ÁRGANGUR
EFNI
Einn Dræll
með bó usótt
í liði Spánverjans Hernando de Soto varð
til þess að veikin fór eins og logi yfir akur
meðal Indíánanna í Norður Ameríku, seg-
ir Baldur A. Sigurvinsson í síðari hluta
umQöllunar sinnar um leiðangur de Sotos.
Veikin kom tii viðbótar við allar hörmung-
ar sem þessi leiðangur leiddi yfir þjóð-
flokka í suðaustanverðri Norður Ameríku
og varð til þess að sérstæð menning,
kennd við Pýramída, hrundi, en sjálfur lét
de Soto lífið í þessum leiðangri.
Bærinn Telc
í Listvinahúsinu
sem Guðmundur frá Miðdal stofnaði 1927
var unnið úr íslenskum leir frá Búðardal
og utan af Reykjanesi. Listmunum Guð-
mundar var tekið tveim höndum og nú
þykja þeir verðmætir, jafnvel svo að reynt
hefur verið að falsa þá. Um Listvinahúsið
og listmuni Guðmundar skrifar Ari
Trausti Guðmundsson.
á bæheimska hálendinu er fáum kunnur
hér á landi, en þangað hefur Haraldur Jó-
hannsson í Vínarborg brugðið sér og segir
frá þessum fcrðamannastað sem ber yfir-
bragð liðinna alda með kirkju frá 13. öld
og 16. aldar kastala. Nú koma menn lang-
ar leiðir til að sjá safn nævistans Jan
Kren, sem varðveitt er í Telc, en hann
vann alla tíð erfiðisvinnu til að framfleyta
stórri íjölskyldu, en málaði á nóttunni og
staflaði verkunum í heyhlöðu, enda hefðu
yfirvöld litið þau illu auga.
Michael Ancher
er einn þekktasti listmálarinn sem kennd-
ur er við Skagen í Danmörku. í Iistasafni
bæjarins stendur nú yfir 150 ára minning-
arsýning listamannsins, stærsta sýningin
sem hingað til hefur verið haldin á verk-
um hans. Margrét Sveinbjörnsdóttir skoð-
aði sýninguna og gekk um hús hjónanna
Michaels og Önnu Ancher, sem er safn til
minningar um líf þeirra og list.
FORSÍÐUMYNDIN
Á forsíðu er mynd af útskornum 50 sm háum leirvasa frá 1949. Myndin er í tilefni af
umfjöllun um leirmuni Guðmundar frá Miðdal í blaðinu.
VILHJÁLMUR FRÁ SKÁHOLTI
VIÐTVO
OG BLÓMIÐ
Það vex eitt blóm á bak við húsið mitt
í björtum reit á milli grárra veggja.
Og þó að blómið sé ei blómið þitt,
á blómið skylt við hjörtu okkar beggja.
Sjá, morgun hvern, er morgunsólin skín,
er mynd vor búin litum þess og angan.
Því okkar hjörtu eru eins og vín,
og einnig blómsins sál er vín og angan.
Og morgun hvern, er morgunsólin skín,
er mildir geislar ungu blöðin kitla,
ég minnist þess að þú varst stúlkan mín,
og þögul tárin falla á blómið litla.
Vilhjálmur (Guðmundsson)frá Skáholti, 1907-19Ó3, var Ijóðskáld í Reykja-
vík og setti oft svip á miðbæinn þar sem hann seldi blóm og rak á tímabili
verzlun með listmuni við Aðalstræti. í kvæðum sínum er hann gjarnan
málsvari lítilmagnans og lýsir örlögum gæfusnauðra einstaklinga sem leita
sér lífsnautna í borginni. Fyrsta Ijóðabók hans kom út 1931 og síðar gaf
hann út þrjár.
BÖRN OG
ÆVILOK
RABB
s
EG LAS forvitnilega bók um
daginn, A Parting Gift, eftir
bandaríska bamalækninn
Frances Sharkey, sem skrifar
um reynslu sína af deyjandi
börnum. f tuttugu ár hélt
Sharkey því fram að hún hefði
valið sér barnalækningar sem
sérgrein vegna ástar sinnar á lífinu, enda
læknuðust flestir sjúklingar hennar af sjálf-
um sér eða með hjálp lyfja sem tekin voru
inn í skamman tíma. Það var ekki fyrr en
um það leyti sem hún skrifaði bókina, árið
1981, að hún komst að raun um, að þessi
sérgrein hafði orðið fyrir valinu vegna þess
að hún óttaðist dauðann.
Afstaða læknisins til deyjandi barna
breyttist eftir að hún í samráði við foreldra
leyfði átta ára gömlum sjúklingi sínum að
deyja heima, en drenginn hafði hún haft til
meðferðar í sex ár vegna hvítblæðis. Fram
að þeim tíma hafði ótti hennar við dauðann
haft áhrif á hvernig hún nálgaðist deyjandi
börn og aðstandendur þeirra á dauðastund-
inni. Hún forðaði bömunum frá því að
skynja endalokin með því að gefa þeim
nægilegt magn verkjastillandi lyfja án þess
að slá þau alveg út. Bókina segist hún ekki
síður skrifa fyrir lækna en foreldra.
Kaflinn um lokabaráttu Davíðs, eins og
Sharkey kallar sjúklinginn sinn, er áhrifa-
mikill. Hún dregur í lengstu lög að segja
honum frá því að hann sé deyjandi, en skýr-
ir hins vegar litla bróður hans frá því, en sá
hafði orðið ódæll undir það síðasta og sýnt
miklar breytingar á hegðun sinni. Það
fyrsta sem skaut upp í litla kollinum var
hvort hann ætti sök á því hvernig komið
var, því auðvitað hafði hann sent stóra
bróður illar hugsanir þegar hann fékk alla
athyglina. Þegar Sharkey lætur loks verða
af því að segja Davíð frá því að hann sé
deyjandi lýsir hún þeirri innri baráttu sem
hún glímir við í kjölfarið. Og efanum, sem
stöðugt skýtur upp kollinum, um hvort hún
hafi gert rétt. Lesandinn getur ekki annað
en komist að því þegar yfir lýkur, að
ákvörðunin var réttmæt, því fjölskyldan
fékk þannig aðlögunartíma og tækifæri til
að kveðja barnið áðm- en það lagði upp í
hinstu för.
Áður fyrr þekktu börn bæði fæðingu og
dauða af reynslu, því hvort tveggja fór fram
inni á heimilunum og þótti eðlilegt. Eftir því
sem framfarir urðu í læknavísindum færðist
hvort tveggja inn á spítalana og ef fólk dó
var engu líkara en menn litu svo á að um
læknamistök væri að ræða. Nú virðist svo
komið, að mörgum finnst eðlilegur dauðdagi
alls ekkert vera eðlilegur, jafnvel þótt um
háaldrað fólk sé að ræða sem er orðið satt
lífdaga, heldur er spurt hvort virkilega hafi
ekki verið hægt að lengja líf þess með lyfja-
gjöfum eða nýrri tækni.
Á síðustu árum hefur fólki, og þá helst
þeim sem haldnir eru krabbameini á loka-
stigi, verið gert kleift að deyja heima með
því að læknar og hjúkrunarfræðingar hafa
veitt þeim hlynningu og líkn inni á heimilun-
um. Aftur á móti held ég að óhætt sé að full-
yrða, að ennþá hafi böm hér á landi ekkert
val um hvort þau vilji deyja heima hjá sér
eða á spítala, ef þau eru dauðvona. Sharkey
tekur fram, að eðlilega sé svo miklu þægi-
legra fyrir lækninn að ákveða að bamið fái
að deyja á spítalanum vegna þess að það er
ópersónulegra og hann þarf ekki að horfa
upp á deyjandi bamið í eigin umhverfi inn-
an um sorgmædda fjölskylduna. Hún telur
að læknar leggi alltof sjaldan til að barn fái
að velja þennan möguleika og þá séu þeir að
hugsa um líðan foreldra og systkina. Oft er
ekki vitað hvernig dauðastundin sjálf verð-
ur. Verður hún friðsæl og falleg eða óhugn-
anleg reynsla? Það veit sjálfsagt enginn fyrr
en allt er um garð gengið hverju sinni.
Sjálf segir Sharkey að afstaða sín hafi
verið þannig framan af og hún hafi fremur
horft á málið út frá sjónarhorni foreldranna
- sem eiga eftir að lifa áfram við minning-
una - en bamsins sem er að hverfa úr þess-
um heimi.
Það er undarlegt út af fyrir sig, að dauð-
inn skuli vera meiriháttar „tabú“ í nútíma-
þjóðfélagi, einmitt þegar umræðan ætti að
vera sjálfsögð vegna þess að lokastundin er
orðin fólki svo fjarlæg. Því skyldi ekki vera
sjálfsagt og eðlilegt að ræða við lítil böm
um dauðann þegar tækifæri gefst til? Það
gæti að minnsta kosti orðið til þess að þau
haldi ekki að allir sem deyja séu skotnir
eins og mörg þeirra upplifa í sjónvarpinu.
Sr. Sigurður Pálsson hefur skrifað bók
um sorg og sorgarviðbrögð, þar á meðal
bama. Hefur þessi bók hjálpað mörgum og
aukið skilninginn á því að böm ganga í
gegnum sorgarferli á svipaðan hátt og full-
orðnir, en þó er það svolítið breytilegt eftir
aldri. Sr. Sigurður hvetur meira að segja til
þess að bækur sem lesnar eru fyrir bömin
fjalli um dauða og sorg á sama hátt og lesn-
ar eru bækur sem innihaldi jjleði og ham-
ingju. Ennþá hefur enginn íslendingur, mér
vitandi, skrifað um reynslu sína af því
hvernig koma á fram við deyjandi barn,
hvað þá hvort börn eigi rétt á því að fá að
deyja heima rétt eins og fullorðnir. Umfjöll-
un af þessu tagi vantar í þjóðfélagið.
Sjálf átti ég því láni að fagna sem bam, að
alast upp við opna umræðu um dauðann.
Gengið var að því eins vísu og máltíðunum,
að þeir sem á annað borð fæðast muni ein-
hvem tímann deyja. Það kom einnig skýrt
fram, að ekki létust allir úr elli, því bæði
gætu sjúkdómar og slys orðið þess valdandi.
I minni fjölskyldu þykh- því ekki tiltökumál
að ræða það hvar menn vilji hvíla að þessari
jarðvist lokinni, hvemig athöfnin skuli fara
fram og þar fram eftir götunum. Það má þó
enginn skilja það svo að þessi umræða fari
fram dags daglega eða með reglulegu milli-
bili. En komi hún upp á fer enginn undan í
flæmingi.
Það sem skipti þó sköpum að umræðunni
fylgdi, að enginn þyrfti að kvíða því að
deyja, því aðeins jarðlífinu væri lokið og
annað lif tæki við. Sú fullvissa gerir fólki
einnig auðveldara að horfast í augu við
dauðann.
HILDUR FRIÐRIKSDÓTTIR
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. ÁGÚST 1999 3