Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.1999, Side 4

YFIR FJOLLIN
FLÝGUR ÞRÁ
EFTIR ÞÓRGUNNI SNÆDAL
Þess er hér minnst að 8. b.m. eru liðin 80 ár frá fæð-
inqu Rósberqs G. Snæda skálds oq rithöfundar. Hann
var frá Kárahlíð í Laxárdal í Austur-Húnavatnssýslu, en
um líkt leyti oq hann hleypti heimdraqanum 1940 var
Laxárdalurinn að fara í eyði. Greinarhöfundurinn seqir:
„Faðir minn sætti siq aldrei við bá bróun sem svipti
hann æskustöðvunum. Dalurinn var honum alla tíð
mjög hjartfólginn og lífið þar og umhverfið hugstætt
yrkisefni bæði í bundnu oq óbundnu máli.
RÓSBERG G. Snædal 1979, sama ár og hann varð sextugur og Ijóðabókin Gagnvegir kom út.

F JÖRÐU voru þeir komn-
ir, til jarðar eru þeir aftur
að hverfa, íslensku torfbæ-
B imir. í inndölum og á út-
kjálkum eru tóftir þeirra
■■■■A smám saman að renna
B endanlega saman við
M ■Lþúfhakollana og grassvörð-
inn aftur. Þó er svo undarlega stutt síðan
flestir íslendingar fæddust í moldarkofum og
ólust upp við raka og reykjarstybbu. Á örfá-
um áratugum um miðja öldina eyddust, eins
og kunnugt er, margar byggðir og margir
fluttu beint frá búhokri á harðbalakoti inní
þægileg húsakynni nútímans.
Á einu slíku koti í harðbýlum afdal, Laxár-
dal í Austur-Húnavatnssýslu, fæddist 8. ágúst
1919 faðir minn Rósberg G. Snædal skáld og
rithöfundur. Hann hefði því orðið áttræður í
ár hefði honum enst aldur, en hann lést 9. jan-
úar 1983.
Þegar foreldrar hans, Klemensína Klem-
ensdóttir, ættuð úr Svínadal og Guðni Sveins-
son úr Fljótum, fluttu upp á dalinn 1916 úr
húsmennsku í Bólstaðarhlíð taldi byggðin í
dalum ennþá 200-300 manns. Afi og amma,
sem allan sinn búskap voru fátækir leiguliðar,
bjuggu fyrst í Kárahlíð og þar fæddist faðir
minn. Seinna fluttu þau að Vesturá og seinast
að Hvammi. Á báðum þessum kotum voru þau
síðustu ábúendumir. Alls eignuðust þau fjóra
syni, Ingva, Pálma, Rósberg og Guðmund.
1948 fluttu þau til Skagastrandarkaupstaðar
og settust að í litlu gulu húsi undir Höfðanum.
Þar bjuggu þau með svipuðu sniði og á daln-
um við þröng húsakynni, eina kú og 20 kind-
ur. Þau kynntust aldrei nútíma þægindum,
þótt bæði iifðu fram undir 1970.
í viðtali við tímaritið Heima er bezt 1977
lýsir faðir minn aðstæðunum á bernskuheimili
sinu: „Nánast var ekki til neitt af neinu. Þá
voru erfiðir tímar, eins og alltaf hafa verið í
vom landi - og kreppa. Búin vora ekki neitt á
nútíma mælikvarða, 60-80 rollur og húsa-
kynnin aðeins kofar, nokkrar ferálnir að gólf-
fleti, - og allt varð að vera á sama stað, hvað
innan um annað. Hvemig allir hlutir komust
fyrir í baðstofukrílinu, það skil ég ekki núna.
Víst má flokka það undir kraftaverk að stórir
bamahópar skyldu þroskast til manns við
slíkt atlæti og allsleysi, - já og dafna vel...En
við áttum samt sem áður góða og skemmti-
lega æskutíð þarna inn milli fjallanna. Það var
alltaf eftirvænting í blænum, - líka í stórhríð-
Laxárdalurinn er nálega 30 kilómetra lang-
ur, hann liggur austan við Langadalinn og
eins og hann frá norðvestri til suðausturs. En
Laxárdalurinn liggur um 200 metrum hærra
yfir sjó og er því miklu snjóþyngri og harð-
býlli en Langidalurinn. Samt hefur Laxárdal-
urinn verið í byggð frá landsnámsöld, er
Gautr, foðumafns er ekki getið, nam land í
Gautsdal.
Um aldamótin 1900 vora 26 bæir í byggð og
fram yfir 1930 vora 22 býli í dalum. Á kreppu-
árunum á 4. áratugnum og á stríðsárunum
Ljósmynd/Þ.S. 1982
RÓSBERG G. Snædal á bæjarhólnum í Kárahlíð, hann horfir yfir að
Vesturá hinum megin í dalnum.
UNGUR maður í Reykholtsskóla 1939 eða
1940 með vini sínum Davíð Áskelssyni.
þegar tækifæri fóra að bjóðast til betri kjara
og minna erfiðis í þéttbýlinu eyddist byggðin
með undraverðum hraða. Á 6. áratugnum
vora bara sex bæir eftir, nú bara tveir, nyrsti
bærinn Balaskarð og Gautsdalur í syðri hluta
dalsins.
Kárahlíð stóð í suðaustari hluta dalsins
norðanvert við mynni Strjúgsskarðs sem er
eitt af fjóram skörðum sem tengja Langadal
og Laxárdal saman. í þættinum Inn milli fjall-
anna í greinasafninu Fólk og fjöll lýsir hann
skarðinu nákvæmlega: „Frá náttúrannar
hendi er Strjúgsskarð greiðfærara og léttara
yfirferðar en öll hin skörðin - Strjúgsskarð
var líka langfjölfamasta leiðin milli dalanna.
Kom það þó ekki eingöngu af því að byggj-
endur þeirra settu þar umferðarmet, heldur
má segja að um skarðið lægi þjóðbraut að
sumarlagi um langan aldur, eins konar hjá-
gata hinnar viðurkenndu póstleiðar um Stóra-
Vatnsskarð. Þeir voru margir, ferðamanna-
hópamir, sem völdu fremur kelduna en krók-
inn: beygðu af Langadalsvegi upp Strjúgs-
skarð, yfir þveran Laxárdal, þar sem hann er
einna keldusælastur, norður Litla-Vatns-
skarð, Víðidal og Kamba til Sauðárkróks. Oft
hafa því stigið þéttir jóreykir í Strjúgsskarði
þegar stórir hópar velríðandi ferðamanna létu
spretta úr spori um greiðfærur þess. í minn-
ingu minni, sem er bamfæddur á næsta bæ
við austurenda skarðsins, er mikill ævintýra-
og riddarablær yfir þessum mannaferðum,
þegar tugir ríðandi fólks birtust á hæðinni
fyrir vestan bæinn og teygðu fáka sína á
skeiði eða stökki hjá garði, niður grandirnar
meðfram Kárahlíðará. Það liggur nærri að
mér finnist að allt þetta fólk hafi verið í
skrautklæðum og fákar þess gulltygjaðir."
Yfir lýsingum hans á uppvexti sínum lá
einnig slíkur ævintýraljómi að sem bam hélt
ég að hann hefði alist upp í sannkölluðum
sæludal. Ekki fyrr en ég gekk með honum
upp Strjúgsskarð að Kárahlíð í júní 1982, síð-
asta sumarið sem hann lifði, vai-ð mér ljóst
hvemig aðstæður hann hafði alist upp við og
að sárin sem fátækt og allsleysi bemskunnar
höfðu sært hann sviðu ennþá.
Þó ekki væri mikið eftir af bæjarrústunum
var hægt að sjá að allur bærinn hafði verið í
mesta lagi 6-8 fermetrar að stærð. En það er
fallegt þarna undir Kárahlíðarhnjúknum. Þar
er víðsýnt yfir dalinn og uppí hlíðinni skammt
fyrir ofan bæinn vora steinarnir fjórir sem
þeir bræðurnir eignuðu sér eftir stærð ennþá
á sínum stað. Auðséð var að fáir vöndu komur
sínar á dalinn nema stóðið á Refstaðagrand-
unum hinum megin í dalnum. Troðningar og
reiðgötur vora gróin og í þann veginn að
hverfa milli þúfnakollanna.
Sextán áram síðar, á blíðviðrisdegi í sept-
ember 1998, gekk ég aftur upp Strjúgsskarð
að Kárahlíð. Ennþá ríkti fjallakyrrðin á Lax-
árdalnum og þrátt fyrir kalt sumar þöktu
bústin krækiber og bláber hlíðina fyrir ofan
bæjartóttirnar, ef hægt er að kalla græna fer-
hyminginn, sem sýnir hvar bæjarkrílið stóð,
tóttir. En það var greinilegt að umferð er hér
mun meiri nú en 1982. Jeppaslóð liggur frá
Strjúgsstöðum upp í skarðið og margfaldar
vel troðnar reiðgötur vitna um tíðar heim-
sóknir hestamanna. Slóðin framjá Kárahlíð er
djúp og vel troðin. Hinar gömlu leiðir um
skarðið og dalinn eru aftur að verða fjölfarnar
gönguleiðir að sumarlagi, enda era votlendi
og keldur Laxárdalsins lítill farartálmi goret-
exskóuðu göngufólki nútímans.
Um þær mundir sem faðir minn fór að
heiman laust fyrir 1940 fóru jarðirnar í daln-
um í eyði hver á fætur annarri. Þegar þjóð-
vegurinn var lagður um Langadalinn og sam-
göngurnar milli héraða og sveita urðu auð-
veldari einangraðist Laxárdalurinn vegna
vegaleysis. Faðir minn sætti sig aldrei við þá
þróun sem svipti hann æskustöðvunum. Dal-
urinn var honum alla tíð mjög hjartfólginn og
lífið þar og umhverfið hugstætt yrkisefni
bæði í bundnu og óbundnu máli. Þegar í
fyrstu ljóðbókinni A annarra grjóti sem kom
út 1949 er heimþráin ríkjandi í huga hans. I
ljóðinu Að baki blárra fjalla, örlar á sektar-
kennd vegna þess að hann yfirgaf æskuslóð-
irnar, það er eins og honum finnist að byggðin
hefði ekki eyðst ef hann hefði ekki farið:
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 7. ÁGÚST 1999