Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.1999, Side 5

Hver var það, sem ungur
fékk ást á heimabyggðum
og unaðssemdum dalsins?
Pað var ég.
Hver var það, sem fullorðinn
brást svo barnsins tryggðum
og baki snéri að öllu?
Pað var ég.
Hver er það, sem stendur
að baki blárra fjalla
og bergmálsóminn skynjar?
Það er ég.
Ogveitaðþaðerdalur,
það er dalurinn að kalla -
það er dalurinn minn heima.
Það er ég.
Þrátt fyrir heimþrána man hann vel sára
reynslu kotungssonarins og lýsir henni í ljóð-
inu A annarra grjóti:
I hjáleigukoti við höfðingjans tún
mér heimkynni forsjónin valdi,
en dalurinn allur að efstu brún
laut óðalsbændanna valdi.
Eg fæddist til öreigans kröppu kjara,
er kenndu þau boðorð: að hlýða og spara.
Eftir nokkur ár í kaupavinnu tókst honum
að komast í héraðsskólann í Reykholti vetur-
inn 1939-40. Eftir stuttan tíma í Reykjavík
settist hann að á Akureyri þar sem hann bjó í
nærri fjóra áratugi. Han var verkamaður og
ritstjóri vikublaðsins Verkamannsins um tíma
og sat í stjóm verkalýðsfélagsins Einingar í
aldarfjórðung. Seinna stundaði hann skrif-
stofustörf og kenndi nokkur ár við Barna-
skóla Akureyrar. Hann stofnaði fjölskyldu og
byrjaði að hasla sér völl sem rithöfundur,
fyrsta ljóðabókin kom eins og áður er sagt
1949. Þrátt fyrir erfiðisvinnu, stóra fjölskyldu
og mikil félagsleg umsvif var hann nokkuð af-
kastamikill rithöfundur á 6. og 7. áratugnum.
Hann birti m.a. aðra ljóðabók í Tjarníir-
skarði, tvö smásagnasöfn Þú og Ég og Vest-
anátt og greinasafnið Fólk og fjöll. Og þar að
auki nokkur lítil vísnakver.
Þó að margt sé vel um ljóðin hans og smá-
sögumar er enginn efi á að það eru lausavís-
urnar sem eiga eftir að halda nafni hanns á
lofti, enda hlýtur hann að teljast til fremstu
hagyrðinga aldarinnar. Vísur hans eru svo
léttar og vel ortar að það er eins og þær hafi
gert sig sjálfar, enda era þær auðlærðar:
Nú er fátt um linan drátt,
færist náttin yfir.
Vertusátturefþúátt
einhvern þátt sem lifir.
Aldrei svifa undan sjó,
um mig drifið rýkur.
Faldinn rifa fráleitt þó
fyrr en yfír lýkur.
Sárið grær en svíður þó,
sorgir ljær og kvíða.
Tækifæri i tímans sjó
tapast ærið víða.
Hræðist valla veður stór
vog þó falla taki
sá er alla ævi fór
einn að fjallabaki.
Hann hafði glöggt auga fyrir skoplegum
þáttum í fari annarra og hefði getað orðið jafn
frægur fyrir níðvísur sínar og nágranni hans
frá uppvaxtarárunum í Laxárdal, Sveinn
Hannesson frá Elivogum, en hann fór leynd-
ara með slíkan kveðskap og var ekki eins ill-
yrtur og Sveinn. Margar slíkar vísur hans
komust samt á kreik og áreiðanlega hefur
sviðið óþægilega undan þeim hafi þær náð
eyrum réttra viðtakenda:
Enn er bitið tranti tamt
tönn þótt brytir illa.
Litlu viti sýnist samt
sjálfsálitið dilla.
Innilegið auraþý
aðra flegið hefur.
Svikatreyju sýslar í
sápuþveginn refur.
Þú gengur í berhögg við eðli og art,
að erindi sérhverju hálfur.
Þér leyfist að gera svo mikið og margt, -
en mátt ekki vera þú sjálfur.
Hann dregur ekki fjöður yfir eigin galla og
er Ijóst að hver er sinnar ógæfu smiður:
Hvfli ég fót við feyskinn staf
finnsteibótáhögum.
Margir hljóta undir af
eigin spjótalögum
Ljósmynd/Þ.S. 1998
„ÞAR er gróinn götuslóði, gömlu manni aðalbraut." Reiðgöturnar framhjá Kárahlíð eru nú aftur að verað vel troðnar. Til hægri sést í
Litla-Vatnsskarð, en um það lá leiðin til Skagafjarðar.
Detta hlýt ég, Drottinn, hér,
dyggða- þrýtur veginn.
Syndin ýtir eftir mér
inn á vítateiginn.
Sá er gín við fólskum feng
frelsi sínu tapar.
Bölvað svín úr besta dreng
brennivínið skapar.
A bak við einfaldleikann lá þó mikil vinna. í
áðurnefndu viðtali í Heima er bezt segir hann:
„Það er útbreidd þjóðsaga að helst allar vísur
verði til á tungu höfundarins um leið og hann
gerir þær heyi’um kunnar. En að baki lang-
flestra góðra vísna liggur mikii, og stundum
löng vinna“.
I greinasafninu Fólk og fjöll sem kom út
1959 njóta hæfileikar hans að lýsa mönnum
og landslagi sín vel. I þáttunum segir hann frá
gönguferðum sínum um eyðibyggðir Skaga-
fjarðar- og Húnavatnssýslu; um Laxárdalinn,
Gönguskörðin, Víðidal, Skálahnjúksdal og
Ambáttardal, en um þær slóðir lágu fyrir
komu akveganna fjölfarnar leiðir milli sýsln-
anna. Hann lýsir einnig hinni hörðu lífsbar-
áttu þeirra sem þar iijuggu við einangrun og
nærri samfellt vetrarríki. I þættinum Skropp-
ið á Skálahnjúksdal segir hann m.a. frá Gunn-
ari Hafliðasyni sem í 44 ár bjó á Skálahnjúk í
samnefndum dal og bjargaði oft hröktum
ferðalöngum frá vissum dauða: „Margii’ komu
illa til reika að Skálahnjúk. Suma leiddi hulin
hönd að bæjardyi-um, eftir villu, hrakninga
eða útiiegu, aðrir drógust þangað uppgefnir,
kaldir og kalnir, og endurheimtu fjör sitt við
gestrisni og góða aðhlynningu húsbænd-
anna.“
Þátturinn Óðurinn um eyðibýlið fjallar um
æskuheimili skáldkonunnar Ólínu Jónasdótt-
ur og samnefnt ljóð hennar Krókárgerði:
„Ekki verður sagt, að sjálfkjörið bæjarstæði
sé þar sem Krókárgerði var staðsett. Undir-
lendi er þar sáralítið og jörð heldur óræstis-
leg á alla vegu ef heyskapur er hafður í huga
- Fjallið ofan við bratt og ofur hátt, mosagró-
ið og lyngivaxið upp til hlíða, en ekki grösugt.
A það mun anda kalt úr norðri og austri, því
þær kaldlyndu systur, Öxnadals- og Hörgár-
dalsheiði leiða Kára karl beint í fang þess, og
vilja þá kveðjur verða fremur kuldalegar. Síð-
an 1898 hefur grasið fengið að gróa óáreitt yf-
ir götuna heim að bænum þeim.
Lagzt í eyði löngu er
litla heiðarkotið.
Fyrr á leiðum hafa hér_
hugir þreyð og notið. (Ó.J)
Gafst hér ró sem innst í önd
unun nóga leiddi,
heimígróinheiðarlönd_
hugann dró og seiddi. (Ó. J.)
I stirðri tíð langrar ævi er Krókárgerði þess-
ari konu ímynd vorsins og unaðar æskunnar -
og leiðir andans liggja til þeirrai’ Rómar...
Það er ekki endilega þráin til að hokra á heið-
arkotinu, eða fullyrðing um auðsótta gleði eða
gæfu í faðmi fjalls og dals, heldur óðm’ til æsk-
unnar, sem aldrei verður kveðin til baka - og
þess vegna aidrei dáð um of.“
Þessi orð um Ólinu og Krókárgerði eiga
ekki síður við um hug hans til sinna æsku-
stöðva og ljóð hans Dalurinn:
Yfir fjöllin flýgur þrá
flytur yl í hjarta.
Fellur skuggi aldrei á
æskuminning bjarta.
Ailt er vafið vori og sól
víðigrónar brekkur,
lágur bær á litlum hól,
lækjargil og stekkur.
Lífi ungu ljúfan óð
lindir sungu fjallsins,
æskuþrungin lög og ljóð
léku á tungu dalsins.
Æskan líður okkur frá,
elfur tímans streyma.
Bak við fjöllin blikar á
bæjarþilin heima.
Ekki er ég viss um að málið sé svo einfalt að
óðir þeirra Ólínu um æskustöðvarnar fjalli
fyrst og fremst um horfna æsku. Islendingar
era ennþá að yrkja um eyðibýli landsins, þótt
þeim fækki nú óðum sem eytt hafa æsku sinni
í torfbæjum. í Lesbók Morgunblaðsin 4. apríl
1998 voru t.d. tvö ljóð um eyðibýli, svo að ég
bara nefni tvö dæmi af handahófi.
Þrátt fyrir fátækt og skort bernskuáranna
vissu þau Ólína og faðir minn að mikilvægur
hluti af þjóðarsálinni glataðist við byltinguna
miklu þegar gamlar og gi’ónar sveitir tæmd-
ust á örfáum árum, hluti sem ekki verður
kveðinn til baka fremur en æskan. Líklega á
Ólína kollgátuna í lokaerindi ljóðsins Krókár-
gerði:
Fornhelg kenning, farsæl þrátt,
fallin senn að grunni,
skákar enn á ýmsan hátt
ungu menningunni.
Eftir að hann varð að víkja frá Barnaskóla
Akureyrar vegna prófleysis kenndi hann á
ýmsum stöðum norðan og austan lands. Síð-
ustu fimm árin var hann við barnaskólann á
Hólum í Hjaltadal og þar leið honum á allan
hátt vel. Heimsókn okkar í Kárahlíð 1982 var
síðasta ferð hans á dalinn. Enda mátti þá
glöggt sjá að heilsu hanns var farið að hraka
og hann var byrjaður að finna fyrir þeirri
hjartaveilu sem endaði líf hans nokkrum mán-
uðum síðai’.
1979 gaf hann út ljóðabókina Gagnvegir en
í hana valdi hann þau kvæði sín sem honum
þótti „skárst" en þar eru líka mörg ljóð og vís-
ur sem ekki höfðu birst áður:
Þótt gleðibikar gjarna tæmist skjótt
og gæfuhnoðan undan renni skjótt.
Þótt grösin sölni bæði á akri og engi.
Er eilífðin til augnabliksins sótt
- og örskoksstundin getur varað lengi.
Bókin endar á ljóðinu Gatan:
Oft er gælt við grafna sjóði,
gengin spor um hól og laut.
Þar er gróinn götuslóði
gömlum manni aðalbraut
Höiundurinn býr í Svíþjóð.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. ÁGÚST 1999 5